جوان آنلاین: تابعیت یکی از اساسیترین شاخصههای حقوقی مربوط به هر فرد تلقی میشود که رابطه او با دولت مورد حمایت را تعیین میکند. این تابعیت میتواند متأثر از وراثت و نسب یا محل تولد به هر شخص اعطا شود و نظامات سیاسی و حقوقی متفاوت بنا بر بافت و باورهای سنتی خود روش اعطا را مشخص میکنند، با این حال هر یک از این دو روش به تنهایی نمیتواند کاربرد و شاکله کاملی را از آن خود کند، بنابراین نظامات کنونی برای نزدیک و ترکیب کردن این دو مسیر گام برمیدارند.
واژه تابعیت و مشتقات آن همچون تبعه و اتباع یا ملیت اصطلاحی است که برای اشاره به نوعی رابطه سیاسی، معنوی یا حقوقی بین یک شخص، ملت یا دولتی معین استفاده میشود. تابعیت، یک مفهوم اعتباری است که وابستگی یک شخص حقیقی یا حقوقی را به یک نظام سیاسی موسوم به دولت تأیید میکند. نظر واحدی در خصوص تعریف تابعیت وجود ندارد و حقوقدانان حقوق بینالملل بحثهای مفصل و متعددی در مورد تعریف تابعیت کردهاند.
برخی از تعاریف که در مورد تابعیت آمده چنین است: رابطهای که با آن خانواده ملت تشکیل میشود، در واقع تابعیت پیوندی است که شخص را به ملتی معین مربوط میسازد. تابعیت رابطهای است دو طرفه بین فرد و دولت که شخص تبعه را در قبال تبعیت، به حمایت دولت متبوع خود ذی حق میکند. چنین رابطهای، شخص تبعه را مطمئن میکند که در رفتار و داد و ستدش با کشورهای خارجی و اتباع بیگانه، در صورت لزوم از حمایت سیاسی دولت متبوع خود که به وسیله حقوق بینالملل شناخته شده، متمتع خواهد شد. اصول کلی تابعیت یا شهروندی در ایران براساس قوانین مدون تعیین میشود و دو اصل اساسی در تعیین تابعیت نقش دارند: اصل خون
(sanguinis Jus) و اصل خاک (soli Jus). مسلماً هر شخصی حق داشتن یک تابعیت را دارد و هیچکس را نمیتوان خودسرانه از تابعیت یا از حق تغییر تابعیتش محروم کرد. تابعیت یک نوع وابستگی سیاسی را برای فرد در قبال جامعه ایجاد میکند و ممکن است افرادی در جهان پیدا شوند که به دلایل مختلف از جمله جنگها تابعیت خود را از دست داده و تابعیت هیچ کشوری را نداشته باشند که به آنها بیتابعیت یا آپاترید گفته میشود. گفتنی است اشخاصی که فاقد تابعیت باشند از حقوق اجتماعی وسیاسی نیز محروم میشوند، بنابر این به طور کلی تابعیت:
۱. یک رابطه حقوقی است، زیرا تابع از آثار حقوقی مثل حقوق و امتیازات در نظر گرفته شده در قوانین و مقررات آن کشور برخوردار خواهد بود.
۲. یک رابطه سیاسی است، زیرا ناشی از قدرت و حاکمیت دولتی است که فردی را از خودش میداند.
۳. یک رابطه معنوی است، زیرا مربوط به مکان خاصی نبوده که شخص در آنجا زندگی میکند، مانند اینکه شما به عنوان یک فرد ایرانی به هرجایی از این کره خاکی سفر کنید بازهم ایرانی محسوب میشوید. قانون تابعیت در ۱۶ شهریورماه ۱۳۰۸ در ایران تصویب شد و از ماده۹۷۶ قانون مدنی به تعریف آن پرداخته میشود. به طور کلی تابعیت در ایران به سه وسیله میتواند محقق شود:
۱. به وسیله اجرای سیستم خون و خاک
۲. به وسیله ازدواج
۳. به وسیله پذیرش به تابعیت ایران.
اصل خون
اصل خون (sanguinis Jus) شیوهای از اعطای تابعیت است که بر اساس آن ملیت هر شخص بر اساس ملیت یک یا هردو والدین او تعیین میشود و اعطای تابعیت به افرادی است که والدین آنها، تبعه یک کشور خاص هستند. در ایران مطابق قانون مدنی، اگر پدر ایرانی باشد، فرزندان او به صورت پیش فرض تابعیت ایرانی را دارند، حتی اگر در خارج از کشور به دنیا آمده باشند. این نوع تابعیت بر اصل نسب استوار است و به افراد این امکان را میدهد که از حقوق و مزایای تابعیت ایرانی بهرهمند شوند، بنابراین اصل خون در ایران به این صورت اعمال میشود که فرزند حاصل از پدر ایرانی به طور کلی دارای تابعیت ایرانی است. تابعیت از طریق نسب بر اساس شناسنامه و سوابق ثبت تولد تعیین میشود و در روند اداری و قضایی قابل اثبات است. در اصل خاک (soli Jus) محل تولد ملاک است، اما در اصل خون، نسب خانوادگی معیار اصلی است. بسیاری از کشورها نظیر ایران، آلمان و ایتالیا عمدتاً از اصل خون استفاده میکنند. از جمله مزایای اصل خون چنین است که اصل خون به حفظ پیوند ملیتی و فرهنگی خانواده منجر میشود، اما اگر کشوری فقط اصل خون را بپذیرد، ممکن است برخی کودکان در عمل بیتابعیت شوند (مثلاً اگر والدین هم تابعیت مشخصی نداشته باشند). در واقع این اصل ریشه در اندیشههای تاریخیای دارد که ملیت را امری ارثی میدانستند. جایگاه اصل خون در حقوق تطبیقی نیز قابل بررسی است و بسیاری از کشورهای اروپایی نیز اصل خون را پذیرفتهاند.
کشورهایی مانند امریکا و کانادا اصل خاک را مبنا قرار دادهاند و برخی کشورها مانند فرانسه و بریتانیا از ترکیب اصل خون و خاک استفاده میکنند تا از مشکلاتی نظیر بیتابعیتی جلوگیری شود. همانطور که اشاره کردیم ماده۹۷۶ قانون مدنی نشان میدهد در ایران به طور سنتی اصل خون پدری مبنا قرار داده شده است، اما در سالهای گذشته، قانونگذار امکان اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی و پدران خارجی را نیز فراهم کرده است (با شرایطی مانند درخواست مادر و تأیید مراجع قانونی). این تغییر، گامی مهم برای برابری جنسیتی در حقوق تابعیت محسوب میشود. انتخاب اصل خون در اعطای تابعیت مزایا و چالشهای مخصوص به خود را دارد که از مزایای آن میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. حفظ پیوند فرهنگی و ملیتی خانواده حتی در خارج از کشور.
۲. جلوگیری از سوءاستفاده مهاجرتی صرفاً از طریق تولد در خاک یک کشور.
از چالشهای آن نیز میتوان گفت:
۱. خطر بیتابعیتی برای کودکانی که والدینشان تابعیت مشخصی ندارند.
۲. تبعیض جنسیتی در برخی نظامهای حقوقی که تنها تابعیت پدر را معتبر میدانستند. در گذشته بسیاری از کشورها میان پدر و مادر تفاوت قائل میشدند، اما امروزه فقط حدود ۲۵ کشور همچنان تبعیض جنسیتی را در انتقال تابعیت دارند و روند جهانی به سمت برابری والدین و ترکیب اصل خون و خاک برای جلوگیری از بیتابعیتی پیش میرود.
اصل خاک
اصل خاک (Jus soli) به معنای حق سرزمین است. بر اساس این اصل، محل تولد فرد تعیین کننده تابعیت او محسوب میشود. این اصل یکی از شیوههای اعطای تابعیت است که بر اساس آن هر فردی که در قلمرو یا سرزمین یک کشور متولد شود تابعیت یا شهروندی آن کشور را هم دریافت میکند. اصل خاک بیشتر در کشورهای مهاجرپذیر مورد توجه واقع شده است، همچنین کشورهایی که به کنوانسیون کاهش بیتابعیتی سال ۱۹۶۱ پیوستهاند، به افرادی که در کشتی، هواپیما یا قلمرو یا در آسمان و در محدوده هوایی آن کشور متولد شده باشند حق شهروندی و تابعیت میدهند و فرد متولد شده دارای تمام حقوق شهروندی آن کشور است و این حقوق ربطی به ملیت یا شهروندی یا نوع اقامت (قانونی یا غیرقانونی) والدینش ندارد و گذشت زمان بر حقوق شهروندی فرد تأثیر ندارد. در میان کشورهای توسعهیافته کانادا و امریکا تنها کشورهایی هستند که از اصل خاک تبعیت میکنند. اصل خاک بیشتر در امریکایشمالی و امریکایجنوبی مورد استفاده است و از سال ۲۰۰۴ هیچ کشور اروپاییای از قانون اعطای تابعیت بدون قید و شرط (اصل خاک) تبعیت نمیکند، همچنین مطابق آخرین گزارش منتشر شده از میان ۱۹۴ کشور فقط ۳۰ کشور از اصل خاک تبعیت میکنند، مانند السالوادور، بولیوی، مکزیک و پاکستان. اصل خاک در ایران به طور کلی به عنوان معیار اصلی برای اعطای تابعیت کامل به کار نمیرود، یعنی صرف تولد در خاک ایران به تنهایی معمولاً حق تابعیت ایرانی ایجاد نمیکند، با این حال استثنائاتی وجود دارد که بستگی به شرایط والدین و وضعیت اقامت آنان دارد، به این معنا که درست است اصل غالب اصل خون است، اما قانون مدنی در مواردی اصل خاک را به صورت محدود پذیرفته و در کنار اصل خون به رسمیت میشناسد. کودکانی که در خاک ایران متولد میشوند و پدر یا مادر شناخته شدهای ندارند یا تابعیت والدین قابل تعیین نیست، ممکن است تحت شرایط خاص تابعیت ایران را دریافت کنند. این موارد نیازمند بررسی قضایی و اداری و گاهی اقدامات حمایتی از سوی سازمانهای مربوط است، همچنین اگر والدین خارجی دارای اقامت قانونی و شرایط خاصی در ایران باشند، امکان اعطای تابعیت به فرزند متولد در ایران تحت شرایط معین و پس از رسیدن به سن ۱۸ سالگی وجود دارد. این موارد معمولاً نیاز به بررسی پرونده و مستندات اقامتی و هویتی والدین دارد و میتواند مستلزم تصمیم اداری یا قضایی باشد، بنابراین اگر یک فرد در ایران به دنیا بیاید، اما والدین او تابعیت ایرانی نداشته باشند، او به طور خودکار تابعیت ایرانی نخواهد داشت. همانطور که اشاره کردیم تابعیت بر اساس خون به نژاد و اصل و نسب افراد وابسته است، در حالی که تابعیت بر اساس خاک به محل تولد افراد بستگی دارد. برخی کشورهای اروپایی مانند آلمان و فرانسه اصل خاک را با محدودیت اجرا میکنند، مثلاً در آلمان کودک باید علاوه بر تولد در خاک کشور، شرایط خاصی مانند اقامت طولانی والدین را نیز داشته باشد، با این حال کشورهای مهاجرپذیر به لحاظ جذب جمعیت و نیروی کار، اصل خاک را گستردهتر به کار میگیرند.
مراحل اخذ تابعیت ایران
افرادی که متقاضی تحصیل تابعیت ایران باشند میتوانند در صورت شرایط مندرج در مواد۷۰ و ۹۷۹ قانون مدنی، درخواست تابعیت خود را به اداره تابعیت وزارت امور خارجه در مرکز یا دفاتر امور اتباع و مهاجران خارجی استانداریهای سراسر کشور تسلیم کنند. گفتنی است کسانی که به امور عام المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده باشند و همچنین اشخاصی که دارای زن ایرانی و از او اولاد دارند یا دارای مقامات عالی علمی هستند، در صورتی که دولت ورود آنها را به تابعیت ایران صلاح بداند، بدون رعایت شرط اقامت ممکن است با تصویب هیئت وزیران به تبعیت ایران قبول شوند. اشخاصی که تحصیل تابعیت ایرانی کردند از تمامی حقوقی که برای ایرانیان مقرر است بهرهمند میشوند و فقط نمیتوانند به مقامات زیر منصوب شوند: ریاست جمهوری و معاونان او، عضویت در شورای نگهبان و ریاست قوه قضائیه، وزارت و کفالت وزارت و استانداری و فرمانداری، عضویت در مجلس شورای اسلامی، عضویت در شوراهای استان و شهرستان و شهر، استخدام در وزارت امور خارجه و نیز احراز هرگونه پست یا مأموریت سیاسی، قضاوت، عالیترین رده فرماندهی در ارتش و سپاه و نیروی انتظامی، تصدی پستهای مهم اطلاعاتی و امنیتی، همچنین مطابق اصل ۱۴ قانون اساسی تابعیت کشور ایران حق مسلم هر فرد ایرانی است و دولت نمیتواند از هیچ ایرانی سلب تابعیت کند، مگر به درخواست خود او یا در صورتی که به تابعیت کشور دیگری درآید.
تابعیت از طریق پدر
کودکی که پدر ایرانی داشته باشد، فارغ از محل تولد، تابع ایرانی محسوب میشود. این قاعده در اجرای قوانین تابعیت و صدور شناسنامه و گذرنامه اهمیت دارد و معمولاً پس از ارائه مدارک هویتی و نسبی به مراجع ثبت احوال، تابعیت او ثبت میشود.
تابعیت از طریق مادر
برخلاف پدر، تابعیت از طریق مادر در برخی شرایط محدودتر است. بر اساس قوانین ایران، فرزندی که مادر ایرانی دارد، اما پدر او خارجی است، در صورت تولد در داخل کشور یا خارج و با توجه به قوانین مربوط ممکن است شرایط ویژهای برای ثبت تابعیت لازم داشته باشد. اخیراً اصلاحات و رویههای قضایی و اداری در راستای تسهیل ثبت تابعیت فرزندان مادران ایرانی افزایش یافته است، اما هنوز در برخی موارد نیاز به پیگیری حقوقی و اداری وجود دارد. در اخذ تابعیت برای فرزند مادر ایرانی و پدر نامعلوم، فرزند ممکن است با موانعی در ثبت تابعیت مواجه شود، با این حال با ارائه مدارک شناسایی مادر، شناسنامه ایرانی و پیگیری در ثبت احوال یا مراجع قضایی، امکان ثبت تابعیت وجود دارد.
اثبات نسب و مدارک مورد نیاز
اثبات نسب برای دریافت تابعیت مستلزم مدارکی مانند شناسنامه والدین، مدارک هویتی، سند ازدواج یا سایر ادله مستند است. در موارد اختلافی، امکان طرح دعاوی در محاکم و ارائه دلایل و شهادتها برای اثبات نسب وجود دارد. ثبت احوال و مراجع قضایی نقش اساسی در ارزیابی و تصمیم گیری دارند.
موارد فساد نسب یا جعل اسناد
هرگونه جعل در اسناد هویتی یا ادعای کاذب نسبت میتواند به پیگرد کیفری و حقوقی و ابطال ثبت تابعیت منجر شود. مراجع قضایی و ثبت احوال در مقابل اسناد مجعول و دعاوی خلاف واقع واکنش قانونی نشان میدهند و احراز هویت و نسب براساس مدارک معتبر انجام میشود.
