جوان آنلاین: در سال‌های اخیر، گذار جهانی به سمت انرژی‌های پاک به ویژه منابعی مانند خورشید، باد و انرژی هسته‌ای نه صرفاً یک ضرورت محیط‌زیستی، بلکه به‌وضوح یک فرصت اقتصادی استراتژیک برای کشور‌ها و مناطق مختلف جهان است. گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵ سرمایه‌گذاری جهانی در بخش انرژی به عدد بی‌سابقه ۳/۳ تریلیون دلار خواهد رسید و از این میزان حدود ۲/۲ تریلیون دلار صرف فناوری‌های پاک شامل انرژی‌های تجدیدپذیر، هسته‌ای، شبکه‌های برقی و ذخیره‌سازی خواهد شد. این یعنی بیش از دو برابر سرمایه‌گذاری در سوخت‌های فسیلی.
دیدگاه اقتصاد انرژی بیانگر این واقعیت است که سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی پاک تولید تقاضای دائمی برای نیروی کار ماهر، توسعه زنجیره‌های تأمین بومی، ارتقای بهره‌وری منطقه‌ای و ثبات ساختار هزینه‌ای صنعت برق را به همراه دارد. در کشور‌های صنعتی، پروژه‌های بزرگ نیروگاهی و مخصوصاً نیروگاه‌های هسته‌ای با ماهیت بلندمدت و پایدار خود، به موتور رشد شهری و منطقه‌ای بدل شده‌اند. این گروه از شغل‌ها، شغلی پردرآمد، درآمد مالیاتی افزون، رشد خدمات محلی و ارتقای سطح رفاه خانوار‌ها را رقم می‌زنند. از منظر امنیت انرژی نیز کاهش وابستگی به بازار جهانی سوخت‌های فسیلی و کاهش نوسانات قیمت، مزیت راهبردی محسوب می‌شود.
بنابراین از منظر سیاستگذاری اقتصادی می‌توان گفت گسترش انرژی‌های پاک فراتر از یک الزام زیست‌محیطی است؛ این امر یک فرصت برای رشد فراگیر، عدالت منطقه‌ای و ثبات اقتصادی است. به همین دلیل سیاستگذاری در حوزه انرژی باید دارای نگاه دووجهی باشد، هم حفظ پایداری محیط‌زیست و هم تأمین کارایی اقتصادی بلندمدت، به‌گونه‌ای که مسیری توسعه‌ای متوازن، آینده‌نگر و عادلانه برای کشور‌ها فراهم شود. در این یادداشت سعی شده است به الزامات نیاز به انرژی هسته‌ای به عنوان انرژی پاک پرداخته شود و همچنین به این سؤال پاسخ داده شود آیا انرژی هسته‌ای می‌تواند نیاز کشور‌ها به اشتغال را تا حدودی برطرف سازد؟
اشتغالزایی در انرژی هسته‌ای
در محاسبات مربوط به ایجاد شغل و مبتنی بر گزارش مقاله نوآوری هسته‌ای در سال ۲۰۲۲، مشاغلی که ایجاد می‌شوند به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
۱- مشاغل مستقیم: مشاغلی که کارشان در تأسیسات رقم می‌خورد. به عنوان مثال مشاغلی از جمله اپراتور‌های نیروگاه هسته‌ای، کارکنان سایت، پرسنل تجاری و کارگران ساختمانی.
۲- مشاغل غیرمستقیم: مشاغلی هستند که به عنوان نیروی پشتیبان تأسیسات هستند. به عنوان مثال معدنچیان اورانیوم و تولیدکنندگان سوخت.
۳- مشاغل القایی: جزء آن دسته از مشاغلی هستند که از مشاغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد می‌شوند. به عنوان مثال مشاغل صنعت و مراقبت‌های بهداشت و خدمات. تعداد مشاغل ایجاد شده به مراحل یک پروژه انرژی از جمله ساخت، بهره‌برداری یا از رده خارج کردن بستگی دارد و می‌تواند در این مراحل به طور قابل توجهی تفاوت داشته باشد. تعداد مشاغل مستقیم ایجاد شده به الزامات نظارتی یک کشور، صنایع داخلی و همچنین بین‌المللی آن کشور بستگی دارد. چندین مطالعه در این زمینه بین کشور‌های مختلف صورت گرفته که طی آن مشخص شده است تعداد مشاغل مستقیم ایجاد شده در یک نیروگاه هسته‌ای در محدوده ۴/۰ تا یک شغل به ازای هر مگاوات برق یا به عبارت دیگر ۴۰۰ تا هزار کارمند به ازای هرگیگاوات برق قرار دارد.
البته لازم به ذکر است این مطالعات برای کشور‌هایی صورت گرفته است که چندین دهه از انرژی هسته‌ای استفاده کرده‌اند و همچنین نیروگاه‌های هسته‌ای فعال دارند. این کشور‌ها زنجیره‌های تأمین بالغی را برای انرژی هسته‌ای ایجاد کرده‌اند. از جمله این کشور‌ها می‌توان به کشور‌های فرانسه، کره‌جنوبی و ایالات متحده اشاره داشت. در جدول ذیل، مشاغل تخمینی و ظرفیت هسته‌ای را برای این مطالعات موردی نشان می‌دهد. به‌طور کلی، داده‌های جدول نشان می‌دهد انرژی هسته‌ای نه‌تنها منبعی عظیم برای تولید برق پاک است، بلکه یک موتور اشتغالزایی و توسعه اقتصادی جدی نیز محسوب می‌شود. این ویژگی به‌ویژه در شرایطی که کشور‌ها به دنبال کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و ایجاد اشتغالزایی هستند، اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.
تمرکززایی در انرژی‌های پاک برای آینده‌ای روشن
امروزه، نیروگاه‌های هسته‌ای اغلب ابرسازه‌هایی در مقیاس گیگاوات انرژی هستند، اما نکته حائز اهمیت وجود نیروگاه‌هایی با مقیاس کوچک مگاوات انرژی است. با پیروی از نیروگاه‌های انرژی بادی و خورشیدی، مشاغل انرژی از نیروگاه‌های هسته‌ای کوچک‌تر در آینده ممکن است در جوامع بیشتری در دسترس باشند. البته این مشاغل بسیار متنوع هستند. جدول بالا، مشاغل مستقیم و غیرمستقیم و القایی را بر اساس نوع برای این انرژی نشان می‌دهد. برای انرژی‌های هسته‌ای، این مشاغل شامل صنایع مهندسی، تولید و تجارت، مراقبت‌های بهداشتی و خدماتی می‌شود.
طی بررسی صورت گرفته در نئون انرژی، استقرار رآکتور‌های مدولار کوچک می‌تواند به رشد مداوم انرژی تجدیدپذیر کمک کند که در حال حاضر با سرعت سرسام آوری درحال اجراست و بیش از ۲۶۰ گیگاوات ظرفیت تجدیدپذیر در سال ۲۰۲۰ اضافه شده است. این رشد به مشاغل بخش‌های انرژی تجدیدپذیر دامن می‌زند، اما با افزایش انرژی تجدیدپذیر، ارزش نهایی آن می‌تواند کاهشی باشد. در این رابطه می‌توان به این مثال اشاره داشت که باافزایش انرژی خورشیدی در شبکه، همزمان که برق تولید می‌شود، قیمت برق پرداختی به انرژی خورشیدی کاهش می‌یابد. استقرار انرژی‌های هسته‌ای انعطاف‌پذیر می‌تواند به ایجاد تعادل در انرژی‌های تجدیدپذیر کمک کند و ظرفیت کلی انرژی‌های تجدیدپذیر مستقر شده را افزایش دهد. افزده شدن انرژی هسته‌ای به ترکیب انرژی پاک، پتانسیل حمایت از رشد شغلی در تمام فناوری‌های انرژی پاک را دارد.
بخش ایران: منطق اقتصادی و راهبردی توسعه انرژی هسته‌ای
در ایران، ساختار فعلی انرژی با اتکای بیش از ۹۰ درصدی به سوخت‌های فسیلی و یارانه‌های سنگین برق (که سالانه بیش از ۲۰ میلیارد دلار بر بودجه دولت تحمیل می‌کند)، دیگر پاسخگوی الزامات رشد اقتصادی و زیست‌محیطی کشور نیست. در چنین شرایطی، ورود هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده به حوزه انرژی هسته‌ای می‌تواند نه‌تنها به تنوع‌بخشی به سبد انرژی ملی کمک کند، بلکه منطق اقتصادی و اشتغالزایی قابل توجهی نیز به همراه داشته باشد.
برآورد‌ها نشان می‌دهد هر گیگاوات ظرفیت نیروگاه هسته‌ای حدود ۴۰۰ تا هزار شغل مستقیم و بیش از دو برابر آن مشاغل غیرمستقیم و القایی ایجاد می‌کند. در کشوری مانند ایران که نرخ بیکاری جوانان شهری بیش از ۲۲ درصد است، این پتانسیل اشتغالزایی می‌تواند یک مزیت استراتژیک باشد. افزون بر این، احداث نیروگاه‌های هسته‌ای می‌تواند موجب افزایش ۳/۰ تا ۵/۰ درصدی تولید ناخالص داخلی در مناطق میزبان شود؛ تجربه‌ای که در کشور‌هایی نظیر فرانسه و کره‌جنوبی به‌صورت مستند مشاهده شده است.
از منظر اقتصادی، توسعه نیروگاه‌های مدولار کوچک (SMR) با ظرفیت ۵۰ تا ۳۰۰ مگاوات برای ایران منطقی‌تر است. این واحد‌ها هزینه ساختی حدود ۴ تا ۵ میلیارد دلار به ازای هر گیگاوات دارند، اما در مقایسه با نیروگاه‌های بزرگ، به دلیل دوره ساخت کوتاه‌تر (سه تا پنج سال به‌جای ۱۰ تا ۱۲ سال) و نیاز به زیرساخت کمتر، بازگشت سرمایه سریع‌تر و ریسک اقتصادی پایین‌تری دارند. با توجه به همکاری‌های فنی و مالی ایران با چین و روسیه، استفاده از فاینانس خارجی و انتقال فناوری SMR می‌تواند هزینه‌های سرمایه‌گذاری اولیه را به‌طور میانگین ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش دهد.
به‌عبارتی، اگر ایران تنها پنج گیگاوات ظرفیت هسته‌ای جدید طی دهه آینده ایجاد کند، می‌تواند بیش از ۵۰هزار شغل پایدار مستقیم و غیرمستقیم فراهم کند و در عین حال سالانه حدود ۱۰ میلیون بشکه معادل نفت خام صرفه‌جویی در مصرف سوخت فسیلی داشته باشد.
توسعه هوشمندانه انرژی هسته‌ای در ایران نه اقدامی نمادین، بلکه یک انتخاب اقتصادی و صنعتی است؛ مسیری که می‌تواند در بلندمدت به تثبیت بازار برق، کاهش بار مالی یارانه‌ها، تقویت صنایع دانش‌بنیان داخلی و ایجاد رشد متوازن منطقه‌ای بینجامد. این مسیر اگر با شفافیت، بهره‌وری و نگاه بلندمدت همراه شود، می‌تواند ایران را از مصرف‌کننده انرژی ارزان به تولیدکننده ارزش افزوده پایدار در اقتصاد انرژی بدل سازد.
ورود ایران به عصر جدید انرژی هسته‌ای نه یک انتخاب سیاسی، بلکه ضرورتی اقتصادی و فناورانه است. در شرایطی که رشد تقاضای برق، محدودیت منابع فسیلی و هزینه‌های سنگین یارانه‌ها، ساختار فعلی انرژی کشور را غیربهینه کرده است، توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای می‌تواند به‌عنوان موتور جدید رشد اقتصادی عمل کند. انرژی هسته‌ای برخلاف تصور رایج، صرفاً ابزار تولید برق نیست، بلکه یک زنجیره صنعتی گسترده از اشتغال، آموزش فنی، نوآوری و ارزش‌افزوده داخلی را ایجاد می‌کند.
پژوهشگر اقتصادی*
