جوان آنلاین: در مدرسه‌ای که کودکانش در حساس‌ترین مرحله رشد جسمی و روانی قرار دارند، درس تربیت بدنی باید فرصتی برای حرکت، نشاط و شکل‌گیری مهارت‌های بنیادین باشد، اما در عمل، به زنگی فرعی و کم‌اهمیت تبدیل شده است. دو ساعت در هفته، آن‌هم در فضایی محدود، با امکانات ناکافی و گاه بدون حضور مربی متخصص، چگونه می‌تواند پاسخگوی نیاز‌های حرکتی نسلی باشد که با چاقی، ناهنجاری‌های اسکلتی و سبک زندگی کم‌تحرک دست‌وپنجه نرم می‌کند؟!
با وجود تأکید مکرر بر اهمیت تربیت بدنی در ارتقای سلامت دانش‌آموزان، اجرای مؤثر این درس در بسیاری از مدارس کشور با موانع جدی روبه‌رو است. از ضعف زیرساخت‌های ورزشی و کمبود نیروی متخصص گرفته تا نگرش‌های منفی برخی والدین و مدیران و بی‌توجهی نظام آموزشی به جایگاه ورزش در فرآیند یادگیری. این چالش‌ها نه‌تنها سلامت جسمی کودکان را تهدید می‌کند، بلکه فرصت‌های رشد اجتماعی، روانی و حرکتی آنان را نیز محدود می‌سازد.
ورزش در حاشیه آموزش
بسیاری از دانش‌آموزان همچنان با کم‌تحرکی، اضافه‌وزن و نداشتن مهارت‌های پایه حرکتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. سبک زندگی کم‌تحرک، کاهش فرصت‌های بازی و فعالیت بدنی در خانه و مدرسه و از طرفی، فشار روزافزون دروس تئوری باعث شده نیاز به بازنگری در جایگاه ورزش در آموزش رسمی بیش از هر زمان دیگری احساس شود. در همین رابطه، محمد جعفری، معاون تربیت بدنی و سلامت وزارت آموزش و پرورش، با تأکید بر ناکافی بودن ساعات فعلی تربیت بدنی در مدارس می‌گوید: «دو ساعت درس تربیت بدنی در برنامه هفتگی مدارس وجود دارد، اما این میزان به هیچ‌وجه پاسخگوی نیاز‌های حرکتی دانش‌آموزان نیست.»
او با انتقاد از محدود بودن فرصت‌های حرکتی در برنامه درسی مدارس اظهار می‌دارد: «باید نگاه جدیدی به فعالیت‌های ورزشی و سلامت‌محور در مدارس داشته باشیم. فعالیت بدنی نباید صرفاً محدود به زنگ ورزش باشد، بلکه باید به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از فرآیند رشد جسمی و روانی دانش‌آموزان دیده شود.»
جعفری در ادامه به نقش تعیین‌کننده مدیران و معلمان در تحقق این هدف اشاره می‌کند: «یک معلم دغدغه‌مند می‌تواند با حمایت مدیر مدرسه، طرح‌های مؤثری همچون کنترل وزن و پیشگیری از چاقی را اجرا کند. تجربه نشان داده‌است که همراهی خانواده‌ها، مراکز بهداشتی و مشارکت خود دانش‌آموزان، می‌تواند نتایج ماندگاری در ارتقای سلامت جسمی و روانی به دنبال داشته باشد.»
معاون تربیت بدنی و سلامت، دوره ابتدایی را حیاتی‌ترین مقطع برای تربیت بدنی می‌داند و هشدار می‌دهد: «دوره ابتدایی مهم‌ترین مرحله برای شکل‌گیری سواد حرکتی و مهارت‌های بنیادین است. اگر این دوره نادیده گرفته شود، در آینده با مشکلات جسمی، روانی و حتی اجتماعی گسترده‌ای در میان نسل جوان مواجه خواهیم شد.»
جعفری با اشاره به تحولات جدید در حوزه برنامه‌ریزی درسی تصریح می‌کند: «رویکرد جدید سازمان پژوهش در قالب برنامه‌درسی مدرسه‌ای، فرصتی است تا فعالیت‌های ورزشی از قالب محدود خارج شود و به بخشی از سبک زندگی دانش‌آموزان تبدیل شود. ما در معاونت تربیت بدنی و سلامت، با تمام ظرفیت از مدارس منتخب در اجرای این طرح حمایت خواهیم کرد.»
هشدار بیومکانیکی برای نسل کم‌تحرک
دکتر زهرا کریلی، متخصص بیومکانیک ورزشی در رابطه با تأثیر کم‌تحرکی در دوران ابتدایی، بر نقش حیاتی حرکت در رشد جسمانی و روانی کودکان تأکید می‌کند. او با اشاره به اهمیت بنیادی تحرک در زندگی انسان به «جوان» می‌گوید: «هر جا زندگی وجود دارد، تحرک نیز هست و زندگی بدون حرکت وجود ندارد، حرکت پیش از تولد آغاز شده و در کودکی و جوانی توسعه می‌یابد و تا پایان زندگی نیز ادامه دارد. هسته اصلی زندگی، نیاز طبیعی و وسیله ارتباط است.»
کریلی با هشدار نسبت به پیامد‌های سبک زندگی ماشینی و کم‌تحرکی در کودکان اضافه می‌کند: «صنعتی شدن جوامع و ماشینی شدن زندگی روزمره موجب شده که بسیاری از افراد نتوانند به حد کافی به فعالیت‌های بدنی بپردازند. این بی‌توجهی به فعالیت‌ها و کم‌تحرکی موجب اضافه وزن و بیماری‌های ناشی از آن مانند انواع سکته‌های قلبی عروقی و مغزی، دیابت، انواع آرتروز و آسیب‌های اسکلتی- عضلانی شده‌است.»
او نقش علم بیومکانیک را در تحلیل این اختلالات چنین توضیح می‌دهد: «در حقیقت علم بیومکانیک در فهم نحوه اختلال و ناهنجاری در این سیستم و بیماری‌های آن به ما کمک می‌کند. یکی از مهم‌ترین پیامد‌های کم‌تحرکی افزایش وزن و به‌واسطه آن، در گذر زمان، بروز ناهنجاری‌های اسکلتی‌عضلانی مانند افزایش گودی کمر، زانوی ضربدری و کف پای صاف می‌باشد.»
کریلی با استناد به مطالعات انجام‌شده در حوزه بیومکانیک ورزشی تأکید می‌کند: «بررسی‌ها نشان داده‌اند که شروع اضافه وزن و چاقی منجر به تغییراتی در توازن بدن افراد شده که یکی از این تغییرات می‌تواند روی الگو‌های بنیادی از جمله راه رفتن و دویدن افراد اثرگذار شود.»
اهمیت آموزش مهارت‌های حرکتی بنیادی در سنین پایین.
اما آیا ورزش در مدرسه کفایت می‌کند. کریلی در این رابطه می‌گوید: «فرهنگ‌سازی در زمینه سبک زندگی، ارزیابی وضعیت اسکلتی‌عضلانی افراد به‌ویژه دانش‌آموزان، لزوم انجام فعالیت بدنی و شناخت و آگاهی نسبت به بروز آسیب و ناهنجاری‌های احتمالی در صورت عدم رعایت اصول صحیح زندگی از لحاظ بعد جسمانی و روانی، می‌تواند در پیشبرد اهداف تعیین‌شده بسیار مؤثر باشد.»
او در ادامه به تجربه کشور‌های موفق در زمینه تربیت‌بدنی کودکان اشاره می‌کند: «در ایرلند، قبرس و فنلاند، سلامت فردی (آموزش تندرستی) اجباری شده است. در جمهوری چک، آلمان و نروژ، آموزش قوانین ترافیکی برای عابران پیاده و دوچرخه‌سواران بخشی از برنامه آموزشی درس تربیت‌بدنی است. کشور‌های شمال اروپا گزارش می‌دهند که دانش‌آموزان چگونگی استفاده از نقشه‌ها و سایر ابزار‌های جهت‌یابی را در طبیعت، خودشان یاد می‌گیرند. جمهوری چک، یونان و لهستان بر اهمیت آشنایی جوانان با ایده‌ها و نماد‌های المپیک تأکید دارند. در اسلوونی، همه آموزگاران به جز آموزگار درس تربیت‌بدنی، تشویق می‌شوند تا استراحتی کوتاه حین کلاس درس به دانش‌آموزان بدهند که با عنوان «دقیقه‌ای برای سلامتی» شناخته می‌شود. در طی این استراحت کوتاه، دانش‌آموزان فعالیت‌های حرکتی انجام می‌دهند و برای ادامه درس آرام می‌شوند.»
کریلی با بیان اینکه امکان اجرای برخی از این الگو‌ها در ایران وجود دارد، می‌افزاید: «در کشور ما نیز برخی از این رویکرد‌ها در حال اجراست و برخی موارد دیگر نیازمند آماده‌سازی زیرساخت و امکانات لازم برای اجرایی شدن دارد.»
در پایان، او به اهمیت آموزش مهارت‌های حرکتی بنیادی (FMS) در سنین پایین اشاره می‌کند: «مهارت‌های حرکات بنیادی شامل مهارت‌هایی مانند دویدن، پریدن، پرتاب‌کردن، گرفتن و حفظ تعادل بوده و اساس حرکات در طول زندگی را تشکیل می‌دهند. بازی‌های بومی‌محلی مانند لی‌لی، هفت‌سنگ، وسطی و زو بسیار در پرورش و آموزش این مهارت‌ها کاربردی است که متأسفانه امروز جایشان در بازی‌های امروزی کودکان و نوجوانان به شدت خالی است.»
آینده‌ای سالم با گام‌های کوچک امروز
در روزگاری که تحرک، پیش‌نیاز زندگی سالم است، بی‌توجهی به فعالیت‌های بدنی در دوران کودکی، نه‌تنها سلامت امروز دانش‌آموزان را تهدید می‌کند، بلکه آینده‌ای پرهزینه برای نظام سلامت و آموزش رقم خواهد زد. تربیت بدنی، بیش از آنکه زنگی تفریحی باشد، باید به عنوان یک سرمایه‌گذاری بلندمدت در رشد جسمی، روانی و اجتماعی نسل آینده دیده شود. تجربه کشور‌های موفق نشان می‌دهد که با تغییر نگاه، اصلاح زیرساخت‌ها، و مشارکت خانواده‌ها و مدارس، می‌توان سبک زندگی فعال را از کلاس درس تا خانه نهادینه کرد.
اکنون زمان آن رسیده که ورزش از حاشیه آموزش به متن زندگی دانش‌آموزان بازگردد، پیش از آنکه ناهنجاری‌های اسکلتی، چاقی، و بی‌تحرکی، به بحران‌های غیرقابل بازگشت بدل شوند. آینده‌ای سالم، با گام‌های کوچک آغاز می‌شود، گام‌هایی که باید در حیاط مدرسه، با بازی، دویدن و نشاط، برداشته شوند.
