جوان آنلاین: بهروز محمودی بختیاری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، سه‌شنبه شب در برنامه تلویزیونی جام‌جم با اشاره به تاریخ تحولات زبان فارسی گفت: زبان فارسی نو از پس از ورود اسلام به ایران شکل گرفت و در طول تاریخ سه مرحله متمایز را پشت سر گذاشته است.
وی افزود: نخستین مرحله فارسی نو که به آن «فارسی نوی کهن» گفته می‌شود، در قرون اولیه اسلامی رایج بود و نمونه‌هایی، چون قرآن قدس، به تصحیح دکتر علی رواقی، از آن دوره در دست است. پس از آن دوره، فارسی کلاسیک پدید آمد که ادبیات کلاسیک فارسی با آن نوشته شد و در نهایت پس از دوره مشروطه، فارسی نوی جدید شکل گرفت که امروز با آن سخن می‌گوییم.
محمودی بختیاری ادامه داد: فارسی نوی جدید نسبت به فارسی کلاسیک ساده‌تر است و مهم‌تر از همه، گونه گفتاری آن نیز مکتوب شده است. به گفته او، پیش از دوره مشروطه گونه گفتاری فارسی هرگز ثبت و مکتوب نشده بود، اما در نمایشنامه‌های دوره مشروطه این روند آغاز شد و اکنون اسنادی در اختیار داریم که نشان می‌دهد مردم دوره مظفرالدین شاه چگونه سخن می‌گفتند.
این استاد دانشگاه در ادامه این برنامه با موضوع «رسانه ملی برای زبان فارسی چه کرده است؟» با انتقاد از ضعف بازنمایی زبان در تولیدات رسانه‌ای اظهار داشت: در سریال‌های تاریخی، شخصیت‌ها بدون توجه به طبقه اجتماعی یا دوره تاریخی، همگی به یک شیوه سخن می‌گویند.
وی گفت: باورپذیر نیست که گدا، راهزن، طبیب و فیلسوف همگی فارسی فصیح و ادبی را به کار ببرند. این امر نشان‌دهنده آن است که تفاوت‌های زبانی و طبقاتی در نگارش فیلمنامه‌ها لحاظ نمی‌شود. برای رفع این مشکل، مطالعه و پژوهش در حوزه گونه‌های گفتاری زبان فارسی ضرورتی انکارناپذیر است. متأسفانه این حوزه کمتر مورد توجه قرار گرفته و همین امر سبب می‌شود رسانه‌ها نتوانند بازنمایی دقیق و مستندی از زبان اقشار و ادوار مختلف تاریخی ارائه دهند.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود به ظرفیت رسانه ملی برای آموزش زبان فارسی اشاره کرد و گفت: ما در گذشته شاهد برنامه‌های ارزشمندی در تلویزیون بودیم؛ به عنوان نمونه، برنامه‌ای که با حضور سعید نفیسی و ضیاءالدین سجادی برگزار می‌شد و در آن به پرسش‌های مردم در حوزه زبان پاسخ داده می‌شد. وی افزود: این برنامه‌ها بعد‌ها به کتاب‌های مهمی در زمینه دستور زبان، ویرایش و درست‌خوانی متون فارسی تبدیل شدند.
وی خاطرنشان کرد: امروز جای چنین برنامه‌هایی در رسانه ملی خالی است. اگر دوباره تلویزیون بتواند نقش «دانشگاه همگانی» را ایفا کند، نسل جوان خواهد آموخت که چگونه متون خود را ویرایش و درست‌نویسی کند. متأسفانه در حال حاضر حتی برخی دانشجویان تحصیلات تکمیلی توانایی نوشتن یک نامه اداری صحیح را ندارند و در متون دانشجویان دکتری نیز غلط‌های املایی دیده می‌شود.
محمودی بختیاری تصریح کرد: این وضعیت شایسته فرزندان سرزمین حافظ، سعدی و مولانا نیست و رسانه می‌تواند نقش مؤثری در ارتقای آن ایفا کند. اگر رسانه ملی بتواند بار دیگر آموزش‌های دهه ۶۰ را احیا کند، جامعه ایرانی از نظر زبان‌شناسی بسیار توانمندتر خواهد شد.
این استاد دانشگاه با تأکید بر لزوم حمایت رسانه ملی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی اظهار داشت: صدا و سیما باید بازوی اجرایی فرهنگستان باشد و مصوبات آن را جدی بگیرد. متأسفانه گاه در رسانه ملی مصوبات فرهنگستان مورد تمسخر قرار گرفته یا دستمایه طنز شده است، در حالی که این مصوبات حاصل خرد جمعی برجسته‌ترین زبان‌شناسان کشور است.
وی یادآور شد: واژه‌هایی که فرهنگستان پیشنهاد می‌کند، بر اساس پژوهش‌های دقیق و بررسی‌های طولانی انتخاب می‌شوند. رسانه ملی وظیفه دارد این واژه‌ها را به درستی به مردم معرفی کند و از جایگزین‌های نادرست و بی‌پایه پرهیز نماید.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به تجربه رسانه‌های خارجی گفت: بی‌بی‌سی و دیگر رسانه‌های بزرگ جهانی نه تنها خبررسانی می‌کنند بلکه آموزش زبان مادری خود را نیز در دستور کار قرار داده‌اند. رسانه ملی ایران نیز باید در شبکه‌های برون‌مرزی رویکرد مشابهی داشته باشد و برای مخاطبانی که فارسی زبان مادری آنها نیست یا در خارج از کشور زندگی می‌کنند، برنامه‌های ویژه تولید کند.
وی ادامه داد: اکنون بسیاری از ایرانیان در خارج از کشور زندگی می‌کنند، اما برنامه‌های برون‌مرزی صداوسیما تفاوت چندانی با برنامه‌های داخل ندارد. این در حالی است که برای مخاطب غیرایرانی یا ایرانیان نسل دوم و سوم در خارج، سرعت گفتار، واژگان و محتوای برنامه باید متفاوت باشد.
محمودی بختیاری با بیان اینکه زبان یکی از مهم‌ترین ابزار‌های قدرت و هویت ملی است، گفت: زبان فارسی مهم‌ترین عامل پیوند اقوام ایرانی و تبدیل آنان به ملت ایران است. وی افزود: دانشجویان و جوانان کرد، لر یا ترکمن زمانی که به تهران می‌آیند، با زبان فارسی به جامعه ملی متصل می‌شوند و همین زبان وحدت‌آفرین است.
فردوسی پدر معنوی ملت ایران است؛ توهین به او توهین به هویت ملی است
وی تأکید کرد: فردوسی، سعدی و حافظ پدران معنوی ملت ایران هستند و توهین به آنان به معنای توهین به هویت ملی است. آزادی بیان به معنای مجوز توهین به ارزش‌های ملی نیست و همان‌گونه که در کشور‌های غربی اهانت به بزرگان ادبی تحمل نمی‌شود، در ایران نیز نباید به فردوسی یا دیگر بزرگان ادب بی‌حرمتی کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به ظرفیت گویش‌های محلی گفت: فرهنگستان می‌تواند با رجوع به گویش‌ها واژه‌های اصیل را احیا کند. در گویش مردم اراک، واژه «شادیانه» به معنای هدیه وجود دارد که می‌تواند به عنوان برابرنهاد فارسی برای کلمات بیگانه مورد استفاده قرار گیرد.
وی افزود: شبکه‌های اجتماعی و سلبریتی‌ها نیز مسئولیت سنگینی در قبال زبان فارسی دارند. امروز برخی چهره‌های مجازی میلیون‌ها دنبال‌کننده دارند و تأثیر آنان از بسیاری اساتید دانشگاه بیشتر است؛ بنابراین باید در پاسداشت زبان فارسی احساس مسئولیت کنند.
محمودی بختیاری در پایان سخنان خود تأکید کرد: زبان و قدرت ارتباطی تنگاتنگ دارند و پاسداشت زبان فارسی به معنای تقویت هویت و انسجام ملی است. اگر رسانه ملی در کنار سرگرمی، نقش آموزشی و فرهنگی خود را پررنگ‌تر کند و از تجربه‌های موفق جهانی بهره گیرد، می‌تواند زبان فارسی را در داخل و خارج از کشور بیش از پیش گسترش دهد.
در ادامه این برنامه، علیرضا قزوه، رئیس مرکز پاسداشت زبان و ادبیات فارسی رسانه ملی، در سخنانی با اشاره به جایگاه تاریخی زبان فارسی در رسانه گفت: سازمان صداوسیما در گذشته شخصیت‌های بزرگ ادبی، شعری و هنری را در خود جای داده بود؛ افرادی همچون استاد علی معلم و مرحوم موسی اسفار، که سال‌ها ریاست ویرایش سازمان را بر عهده داشتند.
وی افزود: با وجود این سابقه درخشان، امروز شغل ویراستار از ساختار سازمانی حذف شده و این خلأ آسیب‌های جدی در برنامه‌سازی‌ها به دنبال داشته است.
وی با اشاره به ایجاد مرکز پاسداشت زبان فارسی در دوره ریاست پیمان جبلی اظهار داشت: این مرکز با وجود آنکه ساختاری بزرگ‌تر از اداره‌کل دارد، همچنان کوچک، نوپا و با مشکلات متعددی روبه‌روست. نگاه به این مرکز در سازمان همچون «شهروند درجه دو» است و در زمینه تخصیص بودجه و نیرو حمایت جدی نمی‌شود.
قزوه خاطرنشان کرد: برخی از نیرو‌های متخصص درون سازمان، از جمله جوانان نخبه در حوزه هوش مصنوعی، ظرفیت‌های بزرگی برای ارتقای زبان فارسی دارند. یکی از نیرو‌های سازمان امروز در دانشگاه شریف تدریس می‌کند و می‌تواند با کمک هوش مصنوعی به تولید متون ادبی، نگارش متون رسمی و حتی آموزش زبان فارسی یاری برساند.
رئیس مرکز پاسداشت زبان فارسی تأکید کرد: جهان به سمت «ابرهوش» پیش می‌رود و اگر ما در زمینه هوش مصنوعی و زبان فارسی برنامه‌ریزی نکنیم، عقب خواهیم ماند. داده‌هایی که امروز به زبان فارسی وارد فضای مجازی می‌شود باید دقیق و علمی باشد؛ در غیر این صورت، هوش مصنوعی به دلیل دریافت داده‌های غیررسمی و عامیانه، توانایی بازتولید صحیح در زبان فارسی را از دست خواهد داد.
قزوه با بیان اینکه ما پاسداران خوبی برای زبان فارسی نبوده‌ایم، افزود: آموزش زبان فارسی در دانشگاه‌ها و خارج از کشور نباید صرفاً بر اساس دستور زبان باشد؛ بلکه باید با بهره‌گیری از شعر و ادبیات غنی فارسی همراه شود.
وی با اشاره به ظرفیت رسانه ملی اظهار داشت: صداوسیما یک دانشگاه بزرگ است که در بسیاری حوزه‌ها تولید علم می‌کند. برخی شبکه‌ها همچون شبکه قرآن نشان داده‌اند که حتی در سخنرانی‌های عمومی، زبان فارسی به درستی رعایت می‌شود و می‌توانند الگوی خوبی برای سایر بخش‌ها باشند.
سیاستمداران و مدیران کشور باید بر زبان فارسی مسلط باشند
قزوه افزود: سیاستمداران و مدیران کشور نیز باید بر زبان فارسی مسلط باشند. نطق‌های امام خمینی (ره) و رهبر انقلاب به دلیل تسلط آنان بر شعر و ادبیات تأثیرگذار بود، در حالی که برخی مسئولان امروز توانایی اقناع مخاطب را ندارند، زیرا با ادبیات فارسی بیگانه‌اند.
وی با انتقاد از حذف ضریب زبان فارسی در آزمون‌ها اظهار داشت: حذف این جایگاه موجب کم‌توجهی به زبان و ادبیات در نظام آموزشی کشور شده است. دانشگاه‌ها، وزارت فرهنگ و حتی فرهنگستان باید پاسخگوی این غفلت باشند.
وی تأکید کرد: هدف مرکز پاسداشت زبان فارسی در رسانه ملی، صیانت، حفاظت و آموزش زبان است. برنامه‌سازی ادبی باید جایگاه ویژه‌ای در شبکه‌های مختلف داشته باشد و هر شبکه تلویزیونی حداقل یک برنامه ادبی داشته باشد.
قزوه با اشاره به نمونه‌های زبانی نادرست در تبلیغات محیطی و استفاده گسترده از حروف انگلیسی در تابلو‌ها اظهار داشت: این تخلفات باید جریمه شود و کاربرد زبان فارسی در اولویت قرار گیرد.
رئیس مرکز پاسداشت زبان فارسی با بیان اینکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی بدون همکاری رسانه ملی نمی‌تواند موفق شود، گفت: مصوبات فرهنگستان باید در جامعه معرفی و نهادینه شود. طبق قانون، اگر مردم واژه بهتری پیشنهاد کنند، فرهنگستان آن را بررسی خواهد کرد، اما شرط موفقیت، رساندن این واژه‌ها به گوش مردم است.
قزوه با اشاره به اهمیت معرفی شخصیت‌های برجسته ادبی و فرهنگی خاطرنشان کرد: صداوسیما باید زندگی و آثار بزرگان زبان فارسی را به نسل امروز معرفی کند و از فراموشی آنان جلوگیری نماید.
وی در ادامه با اشاره به تجربه تاریخی ایران و هند در گسترش زبان فارسی گفت: زمانی زبان فارسی در هند رایج‌ترین زبان فرهنگی و ادبی بود و حتی انگلیسی‌ها برای نفوذ در جامعه هند نخست به ترویج زبان فارسی پرداختند. رابطه زبان و قدرت تنگاتنگ است و اگر ما در این عرصه غفلت کنیم، دیگران جای ما را پر خواهند کرد.
قزوه همچنین با انتقاد از رها شدن آموزش زبان فارسی در خانواده‌ها و جامعه ایرانیان خارج از کشور گفت: بسیاری از خانواده‌های ایرانی مقیم خارج، زبان فارسی را به فرزندان خود آموزش نمی‌دهند و این امر موجب گسست فرهنگی می‌شود.
وی با اشاره به مسئولیت مجریان، نویسندگان و بازیگران رسانه ملی گفت: همه این افراد باید نسبت به زبان فارسی حساس باشند و برای هر واژه مطالعه و تحقیق کنند. همان‌گونه که یک استاد دانشگاه برای یک کلاس ساعت‌ها مطالعه می‌کند، مجریان و برنامه‌سازان نیز باید وقت بگذارند تا زبانشان فاخر و درست باشد.
قزوه با بیان اینکه ادبیات فارسی سرشار از ظرفیت‌های دیپلماتیک و ارتباطی است، اظهار داشت: بسیاری از حکایات تاریخی از جمله ماجرای مذاکرات نادرشاه در هند می‌تواند درس‌های مهمی برای دیپلماسی امروز داشته باشد.
وی خاطرنشان کرد: حکمرانان و مدیران جامعه باید حکیم باشند و برای حکم کردن به ادبیات و حکمت مجهز شوند. رهبران بزرگ انقلاب اسلامی اهل مطالعه و شعر بوده‌اند و این ویژگی، تأثیر سخنان آنان را دوچندان کرده است.
قزوه در پایان تأکید کرد: پاسداشت زبان فارسی تنها وظیفه یک مرکز یا یک نهاد نیست، بلکه مسئولیتی ملی است که باید همگان در آن مشارکت داشته باشند.
