جوان آنلاین: این نشست تخصصی با موضوع اقتباس و مطالعات تطبیقی در سینما، با همراهی مجموعه فرهنگی «فرهنگان» برگزار شد. در ابتدای این نشست، از سال‌ها فعالیت هنری علیرضا بختیان در حوزه سینمای تجربی و آموزش فیلم‌سازی قدردانی شد.
اقتباس؛ از وفاداری تا خوانش آزاد
در بخش نخست، علیرضا بختیان با اشاره به تجربه تدوین کتابی مشترک با رامتین شهبازی درباره‌ی اقتباس سینمایی، به بررسی فیلمی بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی پرداخت و تحلیل ساختارگرایانه‌ای از آن ارائه داد. او با تاکید بر اینکه وفاداری به متن اصلی، تنها یکی از شیوه‌های اقتباس است، گفت: در اقتباس الزامی به بازسازی خط‌به‌خط متن وجود ندارد. گاهی فقط یک نام، یک موقعیت یا حتی یک فضای کلی می‌تواند الهام‌بخش باشد. در فیلم مورد بررسی، اگرچه شروع و پایان داستان قابل تطبیق با متن است، اما روند روایت با زبان سینما و بر اساس سلیقه‌ی کارگردان شکل گرفته است.
بختیان به ساختار ساده و بدون پیچیدگی متون ساعدی نیز اشاره کرد و توضیح داد که بخش‌هایی از داستان، با تحلیل زمانی دقیق و میزان استفاده‌ی فیلم از عناصر اصلی متن بررسی شده‌اند.
او تاکید کرد: سینما زبان دیگری‌ست. اگر وفاداری را به معنای چسبیدن به جزئیات بدانیم، فرصت خلاقیت را از بین می‌بریم.
اقتباس امروز، خوانشی فرهنگی از جهان است
در ادامه، رامتین شهبازی با نگاهی نظری‌تر به موضوع پرداخت و ضمن معرفی کتاب‌های مرجع اندکی که در حوزه اقتباس به فارسی منتشر شده‌اند، به تفاوت دو رویکرد اصلی در ادبیات تطبیقی اشاره کرد: سنت اروپامحور با تأکید بر وفاداری و رویکرد امریکامحور با تأکید بر ترجمه فرهنگی و خوانش آزاد.
شهبازی گفت: سینما در جهان امروز، تابع ساختار‌های خشک نیست. ما با جهانی متکثر مواجه‌ایم که خوانش‌های متفاوت از یک متن را مجاز و حتی ضروری می‌داند. اقتباس دیگر بازنویسی نیست؛ گفت‌وگوست.
او با ذکر نمونه‌هایی از اقتباس‌های موفق و متفاوت، مانند فیلم «سارا» ساخته‌ی داریوش مهرجویی یا برداشت آزاد از نمایشنامه «خانه عروسک» هنریک ایبسن، گفت: ما باید از قالب‌های محدود خارج شویم. وفاداری می‌تواند یک روش باشد، ولی روش غالب نیست. اقتباس امروز، خوانشی از جهان زیسته‌ی فیلم‌ساز است.
شهبازی همچنین از مفهومی با عنوان «ترجمه فرهنگی» یاد کرد که در پژوهش‌های خود درباره‌ی تئاتر ایران نیز آن را به‌کار گرفته است. او افزود: وقتی فیلم‌ساز از یک خانه تاریخی، یک چیدمان خاص یا حتی از جنگی دوازده‌روزه ایده می‌گیرد، آن هم نوعی اقتباس است. اقتباس فقط از متن ادبی نیست؛ از فرم، مکان، حتی تجربه زیسته می‌توان اقتباس کرد.
اقتباس به‌مثابه رویکرد میان‌رشته‌ای
در ادامه، شهبازی با اشاره به تجربه‌های تطبیقی در سینمای جهان، مانند دو اقتباس کاملاً متفاوت از نمایشنامه «اتوبوسی به‌نام هوس» اثر تنسی ویلیامز، تحلیل خود را به سوی نقش زبان، فرم و جنسیت در اقتباس گسترش داد و گفت: ما از اقتباس صرفاً به‌عنوان تبدیل یک رمان به فیلمنامه عبور کرده‌ایم. امروز در مطالعات فرهنگی، از اقتباس به‌عنوان یک رویکرد میان‌رشته‌ای یاد می‌شود که می‌تواند وارد حوزه‌هایی، چون نقد جنسیت، پسااستعمار و فلسفه رسانه شود.
او همچنین تأکید کرد که اقتباس موفق نه الزاماً وفادار است و نه لزوماً آزاد، بلکه باید متناسب با جهان فیلم‌ساز باشد: فیلم‌ساز باید جهان خود را بسازد. اقتباس، ابزاری‌ست برای بازخوانی یک جهان، نه بازسازی آن.
در ادامه گفت‌وگویی میان حاضران و سخنرانان پیرامون شیوه‌های اقتباس و تجربه‌های فردی در مواجهه با متن شکل گرفت. شهبازی در پاسخ به یکی از حاضران که از او درباره اقتباس وفادار یا آزاد پرسید، گفت: دعوا سر وفاداری یا آزادی نیست. مهم این است که فیلم‌ساز بداند چرا از یک متن الهام گرفته و چگونه می‌خواهد جهان خودش را در فیلم پیاده کند. فیلم خوب، فیلمی‌ست که جهان مستقل خودش را دارد، نه صرفاً ترجمه‌ای از جهان دیگری.
اقتباس باید از دل تجربه زیسته و فهم فلسفی برخیزد، نه صرفاً از متن
این منتقد و مدرس سینما با اشاره به اهمیت دیالوگ و بازآفرینی فرهنگی در بازیگری و اقتباس گفت: «بازیگر باید بتواند دیالوگ را به شیوه‌ای دیگر و متناسب با بافت فرهنگی اجرا کند. از نمایشنامه «خانه عروسک» چندین اقتباس وجود دارد؛ از جمله فیلم «سارا» ساخته داریوش مهرجویی که با متن اصلی درگیر می‌شود. فیلم «پری» نیز ترکیبی از چند متن فلسفی، عرفانی و اگزیستانسیال است.
وی افزود: من گفت‌وگویی با دکتر زیمران داشتم که معتقد بود نگاه فلسفی در فیلم «هامون» به نتیجه نمی‌رسد؛ زیرا التقاطی است و برخی مؤلفه‌ها با هم سازگار نیستند. این‌گونه موارد در بسیاری از آثار دیگر هم وجود دارد. در فیلم‌نامه‌ای که نوشتم از شخصیت‌های اسطوره‌ای مانند رستم و سهراب و نیز شخصیت‌های ادبی وام گرفته‌ام. اینجاست که با پرسش مواجه می‌شویم: چگونه این عناصر را می‌توان در کنار هم قرار داد و انسجامی معنادار ایجاد کرد؟
شهبازی با اشاره به دشواری‌های وفاداری در اقتباس عنوان کرد: به نظر من تصویر هیچ‌گاه نمی‌تواند به سطح کلام نویسنده‌ای، چون صادق هدایت برسد. هدایت نویسنده مورد علاقه من نیست، اما باید پذیرفت که تبدیل جهان ذهنی او به تصویر دشوار است. در دوره معاصر نیز اقتباس از نویسندگانی مانند دولت‌آبادی با چالش‌هایی جدی مواجه است.
وی در ادامه با ذکر نمونه‌هایی از تاریخ سینما افزود: فیلم‌هایی مانند «گذرگاه تاریک» یا «روانی» از تکنیک‌های روایی خاصی بهره برده‌اند که در روایت سنتی جایی ندارند. در سینمای پست‌مدرن، ساختار باز است و تجربه‌گرایی اهمیت دارد. ما به جهان ادبیات نیاز داریم، اما مواجهه سینماگر با اثر ادبی باید از دریچه سینما باشد، نه صرفاً از زاویه ادبیات.
شهبازی تصریح کرد: در اخلاق اقتباس، باید از دیدگاه‌های مختلف از جمله اخلاق وظیفه‌گرا، فایده‌گرا و تکثرگرا نگاه کرد. نمی‌توان اقتباس را صرفاً محدود به چارچوب‌های قانونی دانست. بعضی آثار، هیبتی فاخر دارند که نباید با اقتباس‌های ضعیف مخدوش شوند. به نظر من باید برای آثار خاص، قائل به شأن و منزلتی ویژه بود.
وی تأکید کرد: نهاد‌های حرفه‌ای در جهان، مانند بنیاد‌های ادبی یا تیم‌های کارشناسی، درباره اقتباس تصمیم می‌گیرند و صلاحیت فیلم‌ساز را می‌سنجند. در ایران متأسفانه چنین سازوکار‌هایی کمتر دیده می‌شود. در نظام آزاد رسانه‌ای، اثر منتشرشده دیگر در اختیار مولف نیست؛ همان‌طور که رولان بارت گفته، ما با مرگ مولف و خوانش‌های متکثر روبه‌رو هستیم.
او با اشاره به تفاوت اقتباس وفادارانه و خوانش آزادانه اظهار کرد: در سینما، حتی اگر نویسنده یک اثر نام‌آشنا باشد، هنرمند باید حق داشته باشد که با دیدگاه و تجربه زیسته خود به اثر نزدیک شود. ممکن است اثری به فیلمی با زاویه دید متفاوت تبدیل شود و این لزوماً تخطئه اثر اصلی نیست.
شهبازی در پاسخ به پرسشی درباره شیوه انتخاب منبع برای اقتباس گفت: انتخاب منبع بیش از آنکه روشی از پیش تعیین‌شده داشته باشد، به جرقه‌هایی درونی و تجربه شخصی وابسته است. وقتی با متنی مواجه می‌شوید که با شما ارتباط می‌گیرد، شیوه اقتباس به صورت ناخودآگاه شکل می‌گیرد. به نظر من، پیش از آغاز کار اقتباس، باید مطالعه عمیقی در باب ساختار‌های روایی و الگو‌های اقتباسی انجام داد.
وی در پایان با تأکید بر تجربه‌گرایی در هنر گفت: شرایط زندگی امروز ما دیگر مانند روزگار حافظ و مولانا نیست که شهود بر اثر هنری حاکم باشد. امروز باید ذوق را ساخت. هنرمند باید بخواند، ببیند و تجربه کند. اقتباس موفق، حاصل فهم عمیق، تجربه زیسته و خوانش شخصی از اثر ادبی است.
«هفتمین همایش مطالعات فیلم کوتاه تهران» با دبیری رامتین شهبازی و با هدف بررسی ابعاد مختلف اقتباس در سینمای کوتاه، از جمله برداشت‌های آزاد، الهام، تأثیرپذیری و بازسازی‌های خلاقانه، روز ۲۵ آذر ۱۴۰۴ هم‌زمان با روز پژوهش برگزار خواهد شد.
