سیدجواد رضویان قرار است یک مجموعه طنز ۹۰ شبی را برای شبکه نسیم بسازد. بازیگر و کارگردان آثار طنز سینما و تلویزیون قرار است این مجموعه را در قالب طنز‌های آیتمی و کمدی سیتکام تولید کند. بازگشت این گونه از تولیدات کمدی به تلویزیون را می‌توان رجعتی به یک ژانر دانست که در دوره‌ای به شدت محبوب بود، اما سال‌هاست کمتر فرصت دیده‌شدن در تلویزیون پیدا کرده است.
سیتکام (Sitcom)، مخفف «Situation Comedy» به معنای طنز موقعیت است. طنز موقعیت اولین بار در طنز‌های رادیویی معرفی شد. اولین کمدی موقعیت در تاریخ تلویزیون‌های جهان را بی‌بی‌سی در سال ۱۹۴۶ یعنی دو سال پس از پایان جنگ جهانی دوم ساخت. این سریال کمدی به نام «پیشرفت پین رایت» یک کمدی ۱۰ قسمتی بود که در فضای یک فروشگاه می‌گذشت. زمان هر کدام از قسمت‌های این سریال ۳۰ دقیقه بود، چون در آن زمان سیستم ضبط تلویزیونی وجود نداشت، برنامه به صورت زنده اجرا می‌شد و هیچ اثری از آن باقی نمانده است. از دهه ۱۹۵۰ با فراگیر شدن استفاده از تلویزیون، بر تعداد سیتکام‌ها تلویزیونی افزوده شد. این بار امریکایی‌ها بودند که تولید کمدی موقعیت را در دست گرفتند. امریکایی‌ها علاقه زیادی به تماشای تلویزیون داشتند و یکی از راه‌های سرگرم کردن آنها ساخت آیتم‌های کمدی بود. راحتی ساخت سیتکام در چند شاخصه بود. ابتدا اینکه این گونه طنز‌ها نیاز به چند لوکیشن ندارد و ساخت آنها نیازمند لوکیشن‌های محدود مانند یک اتاق خانه، دفتر کار یا نمای بسته از یک پیاده‌رو بود. دوم زمان بود، آیتم‌های کمدی موقعیت زمان کوتاهی دارند، از مجموعه‌های چند ثانیه‌ای گرفته تا حدود نیم ساعت زمانی بود که برای سیتکام‌ها در نظر گرفته شده بود. اولین سریال طنز موقعیت امریکایی در سال ۱۹۵۱ در نیویورک ساخته شد. این سریال که به صورت زنده در جلوی دوربین انجام می‌شد، به نام «من عاشق لوسی هستم» ساخته شد. موفقیت این سریال به دلیل استفاده از ستاره‌های سرشناس سینمای کمدی در آن بود که به شهرت سیتکام کمک کرد. هر چه تلویزیون در میان مخاطبان خود بیشتر جا باز می‌کرد، بر محبوبیت سریال‌های سیتکام نیز افزوده می‌شد. سیتکام هنوز هم پرطرفدارترین ژانر تلویزیونی کمدی است. این گونه از کمدی آنقدر محبوب است که تا به حال چند مجموعه مستند درباره تاریخ سیتکام‌های تلویزیونی تولید شده است و این مجموعه‌ها به بررسی سریال‌های محبوب کمدی می‌پردازد که بر اساس طنز موقعیت تولید شده‌اند.
چگونه سیتکام می‌نویسند؟!
برای نوشتن کمدی‌های تلویزیونی تکنیک‌هایی به کار می‌رود که بیننده تلویزیونی می‌تواند با در نظر گرفتن آن به ماهیت طنز موقعیت پی ببرد. ابتدا اینکه برای هر بخش عنوانی در نظر گرفته می‌شود. این عنوان به مخاطب کمک می‌کند تا برای آنچه قرار است رخ دهد، آماده باشد. در پایان هر سکانس هم یک سکانس به عنوان نتیجه‌گیری یا تَگ پایانی وجود دارد که مخاطب نتیجه طنز را مشاهده می‌کند. برای نمونه در کمدی‌هایی که مدیری بازی می‌کرد، تگ پایانی آن نگاه متعجب وی یا سیامک انصاری در دوربین به عنوان تگ به کار می‌رود. کمدی‌های سیتکام بر مبنای الگوی سه پرده فیلمنامه‌نویسی شکل می‌گیرد. موقعیت شخصیت‌ها در سیتکام معمولاً کمترین تحرک و بیشترین دیالوگ را دارد و عملاً قرار است مخاطب به آنچه گفته می‌شود بخندد تا آنچه قرار است با حرکت بازیگر رخ دهد، برای همین در طنز سیتکام، تمرکز روی متن خنده‌دار است تا حرکات کمدی، اگرچه این دو مکمل هم هستند، ولی وزن متن در سیتکام بر «اکت» می‌چربد.
سیتکام‌های ایرانی، ناخالص، اما محبوب
سریال‌های ۹۰ شبی تلویزیونی در ایران که با رویکرد کمدی ساخته شده‌اند تا حد زیادی شاخصه‌های کمدی سیتکام را دارند، اگرچه هیچ گاه از شاخصه‌های کمدی سیتکام به طور کامل تبعیت نکرده‌اند. از شاخصه‌هایی که کار‌های سیتکام را برای مخاطب مشخص می‌کند، صدای خنده حضار است که عامدانه در تدوین کار روی سکانس‌های خنده‌دار سریال مونتاژ می‌شود یا شخصیت‌های سریال‌های سیتکام غالباً در یک فضای بسته هستند و طنز‌ها بر اساس دیالوگ‌های بین شخصیت‌ها شکل می‌گیرد. نگاهی کوتاه به برخی کمدی‌های ایرانی که بر مبنای طنز موقعیت یا همان سیتکام ساخته شده‌اند، می‌تواند خاطره‌ساز باشد.
بدون شرح
«بدون شرح» ماجرای دفتر یک هفته‌نامه در حال ورشکستگی به نام «شهر قشنگ» است که مدیر و کارکنان آن در تلاش برای حفظ آن هستند، این موضوع باعث بروز اتفاقاتی تازه در هر قسمت از سریال می‌شود. شهر قشنگ تیم پر و پیمانی از نویسندگان سریال‌های طنز را در اختیار داشت، از پیمان قاسم‌خانی، ریما رامین‌فر و سروش صحت گرفته تا خشایار الوند و امیرمهدی ژوله در زمره نویسندگان این سریال تلویزیونی بودند. این مجموعه نیز از جمله نزدیک‌ترین آثار تلویزیونی تولیدشده به قالب سیتکام یا همان کمدی موقعیت بود. اغلب بخش‌های این قصه در محیط داخلی دفتر مجله، کیوسک روزنامه‌فروشی و خانه چند شخصیت اصلی می‌گذشت و البته تمرکز قصه نیز صرفاً بر همان شخصیت‌های اصلی بود. بدون شرح در زمان پخش به سرعت توانست با مخاطب ارتباط برقرار و برخی از تکیه‌کلام‌های شخصیت‌هایش را وارد گفتگو‌های عامیانه مردم کند؛ تکیه‌کلام‌هایی همچون «دیجیتالم کجا بود؟» و «پنج تا انگشت مو نداره» از شخصیت کیومرث کاووسی (با بازی فتحعلی اویسی) و «خوب چیزیه، خوووب» از شخصیت فرید سپهری (با بازی امیر جعفری) که در زمان پخش سریال در میان مردم رایج شده بود.
پاورچین
«پاورچین» را می‌توان از معدود سریال‌های تلویزیونی ایرانی دانست که از منظر شکل ظاهری شباهت بسیاری به تعریف قالب سیتکام دارد، هر چند گاهی از موارد از این‌گونه نمایشی فاصله می‌گرفت. پاورچین همچون همه سریال‌های سیتکام که شخصیت‌هایی معمولاً ثابت دارند و از هر اپیزود، به اپیزود دیگر منتقل می‌شوند، شخصیت‌هایی محدود دارد که بازیگرانی همچون مهران مدیری، جواد رضویان، سیامک انصاری، سحر زکریا، شقایق دهقان، سحر ولدبیگی و سعید پیردوست ایفاگر نقش‌های آنها بودند. به طور کلی معمولاً تعداد شخصیت‌های اصلی در سیتکام، زیاد نیست و بیشتر داستان هم پیرامون زندگی همین شخصیت‌ها می‌گذرد، آنچنان که در پاورچین نیز همه قصه حول یک خانواده می‌گذرد.
داستان این مجموعه نمایشی درباره خانواده‌ای است که تعدادی از اعضای آن از روستای خیالی «برره» راهی تهران شده‌اند و وصلت آنها با خانواده مهتابی («فرهاد» با دختر خانواده «مهتاب» و «شادی» با پسر خانواده «سپهر») و البته ورود چند نفر دیگر از اعضای این روستای خیالی به داستان، ماجرا‌های جالبی را رقم می‌زند.
بر اساس گفتگو‌های منتشرشده، نویسندگان این مجموعه تلویزیونی در زمان نگارش قسمت‌های پاورچین تحت تأثیر سیتکام معروف دوستان بودند. سریال پاورچین که سال‌های ۸۱ و ۸۲ از شبکه ۵ سیما (یا همان شبکه تهران) روی آنتن می‌رفت، به واسطه فضای متفاوتی که داشت و البته خلق موقعیت‌های کمدی جذاب مورد توجه ویژه مخاطبان قرار گرفت.
ساختمان پزشکان
«ساختمان پزشکان» از جمله سریال‌های ایرانی بود که در برخی رسانه‌ها با عنوان سیتکام معرفی شده بود و البته تقریباً می‌توان آن را در زمره سریال‌های سیتکام قرار داد. داستان این سریال درباره روان‌شناسی به نام نیما افشار است که همراه همسرش در همسایگی والدینش زندگی می‌کنند. زندگی حرفه‌ای و شخصی نیما هر بار درگیر اتفاقی تازه می‌شود و ساختمان پزشکان در واقع روایتی از این ماجراهاست. نیما از یک‌سو درگیر فشار‌های مالی پرداخت اجاره خانه و مهریه همسر سابقش است و از سوی دیگر درگیر بیماری وسواس همسرش و رفتار‌های غیرمعمولی والدین و برادرش.
روال سریال‌های سیتکام بر این است که تعداد شخصیت‌های اصلی در این آثار، معمولاً زیاد نیست و بیشتر داستان هم درباره زندگی همین شخصیت‌ها می‌گذرد. ساختمان پزشکان نیز بیشتر از همه بر قصه زندگی نیما متمرکز است و در کنار روایت قصه او گاهی گریزی به زندگی برخی همکاران و اقوام او نیز زده می‌شود، هر چند روال قصه ساختمان پزشکان بر روایت قصه در محیط مطب دکتر نیما افشار و محیط خانه او و پدرش است، اما در برخی قسمت‌ها نیز قصه به بیرون از این محیط‌های بسته کشیده می‌شود که همین موضوع گاهی این سریال را از تعریف سیتکام دور می‌کند.
این چند نفر
«این چند نفر» قصه یک خانواده مجنون بود! همین خط روایی کوتاه، زمینه‌ساز ساخت یکی از کمدی‌های پرمخاطب شبکه ۳ سیما در سال‌های پایانی دهه۷۰ شد؛ مجموعه‌ای که اغلب بخش‌های آن در محیط بسته یک خانه و با حضور چند شخصیت محدود روایت می‌شد. این مجموعه تلویزیونی روایت چهار برادر با بازی مهران غفوریان، بیژن بنفشه‌خواه، رضا شفیعی‌جم و ارژنگ امیرفضلی است که از قضا همه هژیر نام دارند و در کنار خواهرشان شیرین با بازی فلامک جنیدی در یک خانه زندگی می‌کنند. عمو خسرو با بازی مهران غفوریان هم که پیرمرد بانمک است، در بعضی قسمت‌ها در جمع این خانواده حاضر می‌شود. این چند نفر هم در زمره سیتکام‌های تلویزیونی قرار می‌گیرد که البته اقبال مخاطبان نسبت به آن به اندازه پاورچین و بدون شرح نبود، اما در زمان پخش در زمره آثار پرمخاطب به شمار می‌آمد.
رضویان و ورود به عرصه ساخت سریال ۹۰ قسمتی
سیدجواد رضویان مدتی قبل برنامه‌ای به نام «یه عید حسابی» روی آنتن شبکه نسیم داشت. او این روز‌ها کمتر از گذشته برای تلویزیون سریال یا برنامه‌ای دارد و چند صباح قبل با «جادوگر» به شبکه نمایش‌خانگی آمد، البته او در تجربه کارگردانی‌اش، آثاری را از خودش به یادگار گذاشته است، برای مثال فیلم سینمایی «زهر مار» بیش از دیگران مورد بحث قرار گرفت. او این روز‌ها قرار است هم «آدم‌حسابی» را برای شبکه نسیم آماده کند و هم وارد ساخت طنز‌های آیتمی شود. رضویان این روز‌ها مشغول آماده کردن مقدمات تولید طنز آیتمی ۹۰ شبی برای شبکه نسیم است. همان آثار سیتکامی که محمدرضا خوشرو، مدیر شبکه نسیم پیش از آن درباره‌اش صحبت کرده بود و قرار است در این شبکه تلویزیونی شاهد ساخت این دست کار‌ها باشیم. به نوعی در کنارِ بازگشت تله‌تئاتر و ابتکار تله‌تعزیه، رونق ساخت سریال‌های سیتکام هم در دستور کار قرار دارد. مراحل اخذ مجوز ساخت این طنز آیتمی ۹۰ شبی انجام شده و قرار است همین روز‌ها پیش‌تولید این اثرِ تلویزیونی آغاز شود. پیگیری‌ها نشان می‌دهد اول زمستان، طنز آیتمی سیدجواد رضویان پخش خود را شروع می‌کند و تا عید نوروز روی آنتن خواهد بود. رضویان بیشتر به نقش‌آفرینی در طنز‌های مهران مدیری شناخته می‌شود که مدت‌هاست با او همکاری نداشته است. وی آخرین سریال تلویزیونی‌اش را با سیامک انصاری کارگردانی کرد.
تلویزیون به دوران خوش گذشته باز می‌گردد؟
مرور چند سریال کمدی مشهور که بر مبنای طنز سیتکام ساخته شده است، نشان می‌دهد از زمان ساخت هر کدام از آنها بیش از یک دهه گذشته است و بسیاری از این سریال‌ها حتی برای نسل جوان که تلویزیون را کمتر نگاه می‌کنند، ناشناخته‌اند! تلویزیون در دوره‌ای دوباره می‌خواهد سراغ ساخت سریال سیتکام برود که مخاط کمتر شده و رقبای آن بیشتر از دهه‌های ۷۰ و ۸۰ شده‌اند. سیتکام زمانی مردم را پای تلویزیون می‌نشاند که رقبای امروزی یا به وجود نیامده بودند یا در شرایطی نبودند که بتوانند بر میزان مخاطب میلیونی تلویزیون تأثیرگذار باشند، اما شرایط امروز با آنچه در سال‌های دهه ۸۰ با ساخت سریال‌هایی مانند «بدون شرح» می‌گذشت، متفاوت است. هنرمندانی که در آن سال‌ها برای صداوسیما کار تولید می‌کردند یا دیگر با صداوسیما همکاری ندارند یا برخی چشم از جهان فروبسته‌اند. از آن طرف چیز‌هایی که مردم را در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ به خنده وا می‌داشت، امروز نه تنها خنده‌دار نیست بلکه حوصله سر بر هم است. رضویان با تجربه ساخت سریال کمدی «۰۲۱» که از جمله آثار شکست‌خورده کمدی به شمار می‌رود، قرار است بار دیگر در عرصه کارگردانی ظاهر شود، آن هم حوزه سخت ساخت کمدی. شبکه نسیم در تولید طنز‌های آیتمی، سابقه خوبی دارد. این شبکه با همکاری شهاب عباسی چند مجموعه کمدی را با تیم هنرمندانی که «خنده‌بازار» را تولید می‌کردند ساخته و پخش کرده است، اما این بار به جای آن تیم همیشگی رضویان قرار است برای نسیم کار ۹۰ قسمتی تولید کند. با توجه به اینکه بخش اعظم کار تولید طنز‌های سیتکام بر اساس متن نویسندگان شکل می‌گیرد و کارگردانی تلویزیونی در مرحله دوم قرار دارد، باید منتظر بود و دید که چه تیمی و با چه سرپرستی قرار است نویسندگی کار طنز ۹۰ قسمتی جدید تلویزیون را بر عهده بگیرد، در آن صورت است که می‌توان پیش‌بینی بهتری از میزان موفقیت یا شکست رضویان داشت.
