هنوز یک سال از ازدواج‌شان نمی‌گذشت که حالا با توافق یکدیگر راهی دادگاه شده بودند تا از هم طلاق بگیرند! اختلافات‌شان از همان روز‌های نخست زندگی آغاز شد. اصلاً انگار این دو نفر نیمه گمشده یکدیگر نبودند و رفته‌رفته این اختلافات روزبه‌روز گسترده‌تر شد تا جایی که احساس کردند دیگر نمی‌توانند مسیر پیش رو را در کنار هم ادامه دهند و به پایان راه رسیده‌اند. رسیدن به پایان، اما تنها توافق آن‌ها در زندگی مشترک‌شان بود و به همین خاطر هم توافق کردند از هم جدا شوند! پایان راه برخلاف آغاز راه که به یک مشاوره چند ساعته و فرمالیته خلاصه می‌شد. برای‌شان مراجعه به جلسات مشاوره قبل از طلاق تجویز شد تا شاید راه‌شان دوباره به هم پیوند بخورد و بتوانند زندگی مشترک‌شان را ادامه دهند، اما انگار کمی برای این مشاوره‌ها دیر است! مشاوره‌هایی که شاید اگر پیش از ازدواج و نشستن بر سر سفره عقد و رفتن زیر یک سقف رخ می‌داد، انتخاب بهتری داشتند یا زندگی‌شان را حساب‌شده‌تر و با توجه به تفاوت‌ها، تضاد‌ها و همچنین نقاط مشترک برنامه‌ریزی می‌کردند و پیش می‌بردند، ولی حالا و وقتی به پایان راه رسیده‌اند و پرده‌های میان‌شان فرو ریخته و احساس می‌کنند مسیر زندگی‌شان از یکدیگر جداست، انگار این مشاوره‌ها به نوشداروی بعد از مرگ سهراب می‌ماند و نمی‌تواند آن‌ها را برای ادامه این مسیر دوباره به یکدیگر پیوند دهد. دفتر مشاوره‌ای هم که با تأکید دادگاه برای طی مراحل طلاق توافقی به آن مراجعه کردند، وقتی اصرارشان را برای جدایی دید، راضی شد پای برگه‌شان را امضا کند و گواهی بدهد «این زوج به پایان راه رسیده‌اند و به درد هم نمی‌خورند»! این پایان تلخ تجربه یک زوج از هر سه زوجی است که در سال ۱۴۰۰ باهم ازدواج کرده‌اند و یکی شده‌اند تا ادامه مسیر زندگی را در کنار هم بپیمایند، اما توفیقی نصیب‌شان نشده است! خلاصه اینکه آمار‌های طلاق در کشورمان به شکل هشدار‌دهنده‌ای رو به تزاید است و این چالش می‌تواند تمام برنامه‌ریزی‌های اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهد و در کنار چالش‌های فردی و آسیب‌هایی که برای زوج‌های جوانی که از هم جدا می‌شوند شکل می‌گیرد، آمار روزافزون طلاق و جدایی کانون خانواده و فرزندآوری را هم دچار چالش می‌کند.
ازدواج و طلاق دو مقوله اجتماعی هستند که تأثیرات عمیقی بر سایر مقوله‌ها دارند و یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار بر مسئله جمعیت به عنوان ابرچالش امروزی جامعه ما هستند. در چنین شرایطی است که می‌توان درک کرد آمار رشد طلاق و کاهش ازدواج چگونه می‌تواند چالش‌های جمعیتی جامعه را جدی‌تر و سیاهچاله جمعیت را عمیق‌تر کند. حالا آخرین آمار منتشرشده نشان می‌دهد از هر سه ازدواج در سال۱۴۰۰ یک مورد به طلاق منجر شده است. مجموع ازدواج کشور در تابستان۱۴۰۰، ۱۳۴هزارو ۲۰۸ مورد بود و محاسبات نشان می‌دهد ازدواج در ایران در فاصله ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹، بیش از ۳۶درصد کاهش یافته است و حدود ۸۰درصد طلاق‌ها توافقی انجام می‌شود.
به جدایی رسیدن ۴۵درصد از ازدواج‌ها در سال ۱۴۰۰
بر اساس آمار‌ها از هر سه ازدواج یک ازدواج به طلاق منجر می‌شود که با یک حساب سرانگشتی می‌توان گفت بیش از ۴۵درصد از ازدواج‌ها در سال ۱۴۰۰ به جدایی منتهی شده است.
روند طلاق و جدایی زوج‌ها از یکدیگر در سال‌های اخیر صعودی بوده و از سال۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ طلاق ۲۸درصد رشد داشته است. نکته قابل تأمل دیگر در میان این آمار‌ها طول زندگی مشترک زوج‌هایی است که با طلاق فرد می‌شوند! به گواهی آمار‌ها و پژوهش‌های آماری بسیاری از طلاق‌ها در پنج سال اول زندگی رخ می‌دهد. بر این اساس چه رشد آمار‌های جدایی و حرکت طلاق بر نمودار افزایشی طی یک دهه اخیر و چه کاهش طول زندگی مشترک زوج‌ها و منتهی شدن زندگی آن‌ها به طلاق و جدایی در طول پنج سال نخست و حتی زوج‌هایی با طول زندگی یک سال و کمتر که با توافق به جدایی می‌رسند، همه و همه نشان می‌دهد باید در مسئله ازدواج و طلاق مداخله‌های مؤثری داشت تا هم ازدواج‌ها آگاهانه‌تر صورت پذیرد و هم طلاق‌ها احساسی نباشد و اگر بناست زوجی از هم جدا شوند و واقعاً به پایان راه رسیده‌اند، این جدایی بر اساس تصمیم‌گیری عاقلانه و درست انجام شود تا با آسیب کمتری برای خود آن‌ها و جامعه همراه باشد.
فرمایشی بودن مشاوره‌های پیش از ازدواج
مشاوره‌های پیش از ازدواج در کشورمان هنوز به اندازه کافی جا نیفتاده است. طبق روال قانونی زوج‌ها قبل از ازدواج باید به مشاور مراجعه کنند، اما مشاوره‌های اجباری قبل از ازدواج به یک جلسه مشاوره آن هم در مرحله‌ای که زوج انتخاب خودشان را کرده‌اند و برای آزمایش مراجعه می‌کنند خلاصه می‌شود؛ جلسه‌ای گروهی که بیشتر به مشاوره‌های بهداشت باروری محدود می‌شود و خبری از مشاوره‌های تخصصی و فردی برای شناخت بهتر زوج از یکدیگر نیست. تازه این جلسه مشاوره گروهی زمانی اتفاق می‌افتد که زوج انتخابشان را کرده‌اند و نهایتاً تا یکی‌دو هفته بعد عقد می‌کنند.
خانم اصغری که دو سه ماهی از عقدش می‌گذرد، درباره مشاوره‌های پیش از ازدواج به «جوان» می‌گوید: «وقتی ما برای انجام آزمایش خون مراجعه کردیم، به ما گفتند تا جواب آزمایش‌تان آماده شود، بروید و در جلسه مشاوره شرکت کنید. ظاهراً جلسه گروهی بود و به واسطه بیماری کرونا به صورت آنلاین و از طریق نرم‌افزار کانکت برگزار می‌شد و از ما خواستند نرم‌افزار را نصب کنیم و حتماً در جلسه مشاوره حاضری بخوریم. ما هم این کار را کردیم، اما بعد از حاضری خوردن تا آماده شدن جواب آزمایش رفتیم تا خرید‌های عروسی‌مان را انجام دهیم!»
از نگاه این خانم این جلسه مشاوره گروهی که به دلیل عدم شرکت کردن در آن حتی از ماهیتش هم خبر ندارد، نمی‌تواند تأثیر چندانی در بهبود روند ازدواج و انتخاب زوجین داشته باشد. وی ادامه می‌دهد: «ما وقتی به این جلسه مشاوره دعوت شدیم که بنا بود دو هفته بعد عقد کنیم، یعنی انتخابمان را کرده بودیم و برگزاری یک جلسه مشاوره حتی در بهترین حالت آن هم نمی‌توانست ما را از انتخابمان منصرف کند. اصلاً از زمان انجام آزمایش خون برای عقد تنها یک ماه فرصت داریم عقد کنیم، در غیر این صورت آزمایش منقضی می‌شود. حالا وقتی تمام مراحل کار انجام شده و تنها آزمایش خون باقی مانده است، چگونه چنین جلسه مشاوره‌ای می‌تواند به بهبود انتخاب و پیشگیری از احتمال طلاق منتهی شود؟!»
آقای علوی هم چند سالی می‌شود ازدواج کرده است. به گفته وی نیز جلسه مشاوره قبل از ازدواج در آخرین مرحله ازدواج یعنی همان روز انجام آزمایش خون انجام می‌شود و در جلسه‌ای گروهی با حضور چندین زوجی که آمده‌اند تا آخرین مرحله ازدواج و عقدشان را هم بگذرانند، مشاور بیشتر روی موضوعات بهداشت باروری متمرکز می‌شود و فضای کلی جلسه هم به گونه‌ای است که هیچ کس به حرف‌های مشاور گوش نمی‌دهد و تقریباً همه منتظرند این مرحله تشریفاتی را بگذرانند، جواب آزمایش‌شان بیاید و به دنبال کار‌های مراسم عقد و عروسی باشند!
در کنار این مشاوره اجباری یکی‌دو ساعته قبل از ازدواج و ناکارآمدی آن، زوج‌ها و خانواده‌ها کمتر خودشان برای اطمینان از درستی انتخابشان به مشاور مراجعه می‌کنند، چون هم هزینه‌های مراجعه به مشاور بالاست و هم فرهنگ این کار در جامعه ما جا نیفتاده است. از همه مهم‌تر اینکه گاهی اوقات نظرات مشاوران با یکدیگر متفاوت که نه، متضاد است!
اظهارات متناقض بعضی مشاوره‌ها!
خانم محمدی و همسرش هفت سالی می‌شود ازدواج کرده‌اند. این زوج یکی از معدود زوج‌هایی هستند که برای ازدواج‌شان به چندین مشاور مراجعه کرده و با این نظرات متفاوت و متضاد مواجه شده‌اند. خانم محمدی پنج سال از همسرش بزرگ‌تر است و این تفاوت سنی و مخالفت پدر همسرش با این ازدواج آن‌ها را به مشاوره‌های مختلفی کشانده بود که اغلب‌شان با ازدواج آن‌ها به دلیل بزرگ‌تر بودن خانم از آقا چندان موافق نبودند. خانم محمدی به «جوان» می‌گوید: «طی مراجعه به مشاوران مختلف یکی از مشاوران نه فقط با ازدواج ما مخالفت نکرد بلکه گفت این مسئله هیچ مشکلی در زندگی مشترک شما ایجاد نمی‌کند و حتی می‌تواند به بهبود زندگی‌تان کمک کند. بر این اساس بود که خانواده‌ها هم به ازدواج ما راضی شدند و حالا هفت سال است ما در کنار هم زندگی می‌کنیم، فرزندی سه ساله داریم و از زندگی‌مان خیلی راضی هستیم.» آقای محمدی هم حرف‌های همسرش را تأیید می‌کند و ادامه می‌دهد: «اگر ما به حرف مشاورانی که می‌گفتند حتماً باید خانم از آقا کوچک‌تر باشد یا هم‌سن باشید یا فاصله سنی پنج سال مناسب نیست، گوش کرده بودیم حالا همدیگر را نداشتیم.»
مشاوره پیش از ازدواج یک جلسه، مشاوره پیش از طلاق ۵ جلسه!
برخلاف روال فرمالیته و فرمایشی مشاوره‌های پیش از ازدواج، اما ماجرای مشاوره‌های پیش از طلاق معمولاً جدی‌تر است. برای انجام طلاق توافقی لازم است زوجین حداقل پنج جلسه پیش مشاور بروند. از ابتدای آذرماه سال ۹۷، ثبت کردن دادخواست طلاق توافقی منوط به این شد که زوجین به یکی از مراکز مشاوره خانواده اداره بهزیستی بر اساس شهر محل سکونت خود که بر اساس سامانه تصمیم طلاق به آن‌ها معرفی شده است، مراجعه حضوری و تقاضای خود را برای طلاق توافقی مطرح کنند. بعد از این باید فرم‌های دریافتی را تکمیل کنند تا به یکی از مراکز مشاوره معرفی شوند. تعداد جلسات مشاوره در طلاق توافقی ۴۵ روز کاری زمان خواهد برد که در این مدت حداقل سه جلسه باید برگزار شود، تعداد این جلسات به طور معمول پنج جلسه خواهد بود.
طبق ماده۸ آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت خانواده در صورت عدم‌حصول توافق کلی زوجین نسبت به شرایط مقرر بین طرفین، گزارش اقدامات انجام شده و مشروح مذاکرات از جمله اظهارات آن‌ها و نقاط قوت، ضعف و موارد توافق و نظر مرکز فوق پیرامون موضوع را به دادگاه ارائه می‌دهد تا دادگاه مطابق قانون رسیدگی و اتخاذ تصمیم کند.
نوشداروی بعد از مرگ سهراب!
مشاوره‌های پیش از طلاق به مثابه نوشداروی بعد از مرگ سهراب است و تجربه نشان می‌دهد کمتر زوجی با مشاوره‌های پیش از طلاق به زندگی مشترک‌شان باز‌گشته‌اند! بنابراین شاید بهتر باشد اولویت را به مشاوره‌های پیش از ازدواج داد و همچنین زوج‌های جوان را در سال‌های نخست زندگی‌شان همراهی کرد تا به سلامت از پنج سال نخست و بحرانی و لغزنده زندگی عبور کنند. با عبور از این پنج سال به نظر می‌رسد بتوان از سلامت یک زندگی و ادامه مسیر مطمئن‌تر بود.
حالا آنطور که انسیه خزعلی، معاون امور زنان و خانواده رئیس‌جمهوری خبر می‌دهد این معاونت در راستای پیشگیری از طلاق در نظر دارد خدمات روانشناسی و مشاوره رایگان به تمام زوجین طی یک سال نخست زندگی مشترک ارائه دهد. بر اساس این طرح، مشاوره‌های پس از ازدواج که طی یک سال اول برای همه زوجین رایگان است، برای دهک‌های پایین در سه سال بعد نیز رایگان خواهد بود.
نظر کارشناس
همراهی معاونت امور زنان و خانواده با زوج‌های جوان در ۴ سال نخست
معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری از آغاز به کار خود در دولت سیزدهم، دو طرح مهم را در حوزه آسیب‌های اجتماعی شروع کرد که یک طرح در حوزه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی با تمرکز بر طلاق و یک طرح دیگر در حوزه اشتغال است. طرح حوزه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی تحت عنوان مشاوره فعال و پیشگیرانه خانواده برای زوجین نوپا در چهار سال اول زندگی مشترک است که این طرح با هم‌افزایی دستگاه‌هایی همچون سازمان بهزیستی که دارای نهاد و رکن مشاوره هستند، کلید خواهد خورد. به همین منظور جلسات اولیه اجرای این طرح مهم در حوزه آسیب‌های اجتماعی برگزار و همچنین موافقت دستگاه‌های متولی برای اجرای طرح گرفته شده است و برای این موضوع مهم نیز پلت‌فرمی به شکل سامانه جامع مشاوره طراحی خواهد شد. برنامه‌ریزی برای اجرای این طرح در مرحله اولیه با سازمان بهزیستی کلید می‌خورد و مشاوران امر نیز وارد پلت‌فرم معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری می‌شوند و با صلاحیت‌هایی که این معاونت در نظر گرفته است، برای زوج‌هایی که تازه ازدواج کرده و مراحل ثبت ازدواج آن‌ها طی می‌شود، مشاوره در نظر گرفته می‌شود. زوجین جوان از طریق سامانه وزارت بهداشت وارد این پلت‌فرم می‌شوند و به ازای هر چند زوج، یک مشاور در نظر گرفته شده و مشاوران به شکل فعال با این زوجین در طول سال به شکل مشاوره تلفنی در ارتباط هستند و در صورت نیاز مشاوره به صورت حضوری هم برگزار می‌شود. این مشاوران موضوعات خانواده و روابط زوجین را در سال‌های اولیه زندگی رصد می‌کنند و اگر زوجی با ریسک بالا تشخیص داده شد، مشاوره‌های حضوری برای آن‌ها برگزار می‌شود. همچنین در کنار موضوعات ارتباطی و مهارت‌هایی که در روابط زوجین پیش می‌آید، موضوعات جمعیتی، فرزندآوری و فرزندپروری هم پیگیری خواهد شد. در حال حاضر این طرح به شکل جزئی و پایلوت در دو شهر ساوجبلاغ از استان البرز و اسلامشهر از توابع تهران با جلسات و موافقت‌هایی با دستگاه‌های اجرایی و توسط سازمان بهزیستی اجرا شده است. برای بهتر اجرا شدن طرح قرار است پس از تأمین اعتبار در سال اول در پنج استان پرمخاطره و در سال‌های بعدی به شکل فراگیر اجرا شود که امیدواریم با تأمین به‌موقع اعتبار و تصویب آن در ستاد ملی زن و خانواده، هر چه زودتر شاهد اجرای دقیق و مؤثر این طرح باشیم.
سیده‌فاطمه موسوی
معاون برنامه‌ریزی و هماهنگی معاونت امور زنان
و خانواده ریاست جمهوری
