امروزه برای شروع هر نوع کسب و کاری یا هر نوع مبادله‌ای از جمله اقتصادی، تجاری و گردشگری نکات بسیار مهمی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها بخش قراردادنویسی است. کمتر پیش می‌آید که در جامعه امروز با این سطح از پیشرفت در تکنولوژی، اشخاص با قرارداد‌های مختلف سروکار نداشته باشند. هنوز هم به دلایل متعدد، فرهنگ تنظیم قرارداد‌های رسمی از سوی یک حقوقدان یا وکیل دادگستری برای کسب و کار و خرید و فروش عمومی نشده که این مسئله در بیشتر موارد به ضرر خود آن شخص تمام می‌شود.
قرارداد چیست و چرا باید قرارداد نوشت؟!
قانون مدنی ما عقد یا به زبان ساده‌تر همان قرارداد را در ماده ۱۸۳ تعریف کرده است. به این صورت که قانونگذار ما به صراحت بیان می‌کند: عقد عبارت است از اینکه یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر، تعهد بر امری کنند و مورد قبول آن‌ها باشد.
به زبان ساده‌تر، قرارداد نوشتن یعنی اراده طرفین برای ایجاد یک اثر حقوقی همراه با پذیرش تعهدات و مسئولیت‌های پیرامون آن موضوع که مورد توافق طرفین قرار گرفته است.
معمولاً وقتی بحث قراردادنویسی مطرح می‌شود، برخی از افراد فکر می‌کنند قرار است یک معامله تجاری سنگین و مهم در حوزه نفت و گاز یا معاهدات بین‌المللی صورت گیرد.
بسیاری از افراد اصلاً برای خرید یا فروش اجناس یا مشارکت‌های مدنی یا کار در یک شرکت و حتی ساخت‌و‌ساز بحث قرارداد نوشتن را مهم و الزامی نمی‌دانند و متأسفانه خیلی ساده از کنار این مسئله مهم عبور می‌کنند.
این عبور سطحی ممکن است در آینده برای آن‌ها مشکلات جبران‌ناپذیری را به وجود آورد که سال‌ها پیامد‌های این عبور سطحی در زندگی آن فرد وجود خواهد داشت.
هیچ کسب و کاری را بدون قرارداد بستن شروع نکنید
برای جلوگیری از این ضرر‌ها و پیامد‌های منفی نیاز است مسئله قراردادنویسی عمومی در جامعه ما فرهنگ‌سازی شود، یعنی مردم برای نوشتن هر نوع قراردادی به یک حقوقدان یا وکیل دادگستری مراجعه کنند.
هیچ کسب و کاری را بدون قرارداد بستن با طرف مقابلتان شروع نکنید. برای هر کاری که می‌خواهید انجام دهید و در آن قرار است مبادله اقتصادی داشته باشید یا قرار است کار رسمی و پولی، حتی به مبلغ کم انجام دهید، از قرارداد‌های رسمی که توسط یک حقوقدان یا وکیل دادگستری تنظیم و تأیید شده است، استفاده کنید تا از این طریق هم باب سوءاستفاده بسته شود و هم خیالتان نسبت به پیامد‌های آن قرارداد در آینده آسوده باشد.
در علم حقوق، قرارداد یا عقد به عنوان یک سند حقوقی در برابر همه قابل استناد و معتبر است و طرفین با استناد به قرارداد خود نیاز به دلیل بیشتری برای مطالبه تعهدات طرف دیگر ندارند.
به زبان ساده‌تر، داشتن یک قرارداد خوب، یک پشتوانه معتبر در برابر ضرر‌های احتمالی است. با امضای یک قرارداد، تمامی بند‌هایی که در آن ذکر شده، پایه و اساس تفسیر قصد طرفین محسوب شده و معتبر است. بنابراین نقض شروط موجود در قرارداد، نه‌تن‌ها ضمانت‌آور است، بلکه از اعتبار و حمایت قانونی نیز برخوردار است.
اگر نکات مهم قراردادنویسی رعایت نشود
وقتی شما می‌خواهید یک قرارداد را امضا کنید باید به تمامی جوانب آن آگاه باشید؛ به عنوان مثال، عنوان قرارداد شما چه عنوانی باشد یا اگر بخواهید یک زمانی از قرارداد خارج شوید، آیا سرمایه شما قابل برگشت است یا اگر طرف مقابل به برند شما یا به شهرت شما آسیب زد، می‌توانید خسارت دریافت کنید یا قرارداد را به صورت یک‌طرفه فسخ کنید و غرامت بگیرید؟
آیا مسئولیت شما و طرف مقابل در اجرای قرارداد به‌طور یکسان پیش‌بینی شده است؟ آیا در صورت به وجود آمدن فورس ماژور تعهدات طرفین مشخص شده است؟ آیا شروط مربوط به محرمانه بودن قرارداد درست نوشته شده است؟ آیا محل اجرای موضوع قرارداد مشخص شده است و سؤالاتی از این قبیل که باید در تنظیم یک قرارداد خوب به صراحت مشخص و بیان شده باشد تا از بروز مشکلات احتمالی جلوگیری کرده باشید، وگرنه ممکن است ضرر‌های غیرقابل جبرانی را متحمل شوید.
اینکه تمامی قراردادها از سوی قصد و اراده طرفین خلق می‌شود، نمی‌تواند شامل هر نوع قراردادی باشد، بلکه هر قراردادی که تنظیم می‌شود باید مطابق با قوانین موجود در کشور باشد.
منظور از قواعد آمره، قواعدی است که هدف آن‌ها حفظ نظم عمومی جامعه است و طرفین حق ندارند برخلاف آن توافق کنند؛ به عنوان مثال، تنظیم قراردادی در خصوص وارد کردن مواد مخدر یا کالا‌های قاچاق مثل اسلحه، قاچاق انسان یا اعضای بدن که ورود آن به کشور ما مجاز نیست، کلاً باطل بوده و فاقد اثر حقوقی است. پس نمی‌توانیم هر نوع قراردادی را که دلمان بخواهد تنظیم کنیم، چراکه برخی از قراردادها ممکن است فاقد حمایت قانونی باشند.
تأثیر فورس‌ماژور در قراردادها
آیه یک سوره مائده و حدیث نبوی المؤمنون عند شروطهم و ماده ۲۱۹ قانون مدنی، لزوم پایبندی به تعهدات و قراردادها را به عنوان یک اصل اساسی و مهم در دین و نظام حقوقی ما به رسمیت شناخته است، بنابراین افراد باید ایفای تعهد کنند و پایبند به قرارداد‌های خود باشند.
در حقوق کشور ما، قوه قاهره (فورس‌ماژور) پیش‌بینی شده و یکی از اصلی‌ترین بند‌های هر نوع قراردادی باید بحث قوه قاهره باشد تا در شرایط خیلی خاص مثل کرونا، سیل و زلزله حق و حقوق شما از بین نرود.
قوه قاهره یا همان فورس‌ماژور به زبان ساده، یعنی بروز هرگونه حادثه خارجی که از حیطه اختیار و قدرت اشخاصی که تعهدی را برعهده دارند، خارج است و توان جلوگیری و پیش‌بینی از آن را ندارند.
به‌طور کلی، قوه قاهره دارای سه شرط مهم است: یک) خارجی بودن، دو) غیرقابل دفع بودن، سه) غیرقابل پیش‌بینی بودن که برای مثال، ویروس کووید ۱۹ دارای این سه شرط مهم است و بر همین اساس ما می‌توانیم ویروس کرونا را مشمول قوه قاهره بدانیم.
اثر قوه قاهره ممکن است حسب مورد، سقوط تعهد و انحلال قرارداد یا تعلیق آن باشد. درصورتی‌که فورس‌ماژور عدم امکان دائمی اجرای قرارداد را در پی داشته باشد، موجب انحلال قرارداد و سقوط تعهد می‌شود.
مطابق با ماده ۲۱۹ قانون مدنی که اصل لزوم قراردادها را بیان می‌کند، قانونگذار می‌گوید: عقودی که بر طبق قانون واقع شده باشد، بین متعاملین و قائم مقام آن‌ها لازم‌الاتباع است، مگر اینکه به رضای طرفین اقاله یا به علت قانونی فسخ شود.
مطابق با ماده ۲۲۷ قانون مدنی هم قانونگذار بیان کرده است: متخلف از انجام تعهد، وقتی محکوم به تأدیه خسارت می‌شود که نتواند ثابت کند انجام ندادن به واسطه علت خارجی بوده است که نمی‌توان مربوط به او کرد.
قانونگذار ما در ماده ۲۲۹ قانون مدنی هم به صراحت بیان می‌کند: اگر متعهد به واسطه حادثه‌ای که دفع آن خارج از حیطه اقتدار اوست، نتواند از عهده تعهد خود برآید، محکوم به تأدیه خسارت نخواهد بود.
نکته بسیار مهمی که باید در تنظیم قراردادها به آن توجه کنیم، این است که در قراردادها، قوه قاهره را پیش‌بینی کنیم تا از بروز مشکلاتی که در آینده امکان دارد به وجود بیاید، جلوگیری کرده باشیم.
منظور از مسئولیت قراردادی هم مسئولیتی است که در عقدی از عقود، اعم از عقود معین و غیرمعین تعهدی را پذیرفته باشد و به علت انجام ندادن تعهد یا تأخیر در انجام تعهد یا حین انجام تعهد یا به سبب انجام تعهد خسارتی به طرف مقابل وارد کند.
معمولاً مسئولیت را به مسئولیت اخلاقی، قانونی، قراردادی، مدنی و جزایی تقسیم‌بندی می‌کنند. مسئولیت قانونی یا حقوقی مسئولیتی است که مأخذ قانونی داشته باشد، به عبارت دیگر به مسئولیتی قلمداد می‌شود که در قانون پیش‌بینی شده است.
توجه به چک یا سفته ضمانت
قرارداد‌های کار، این روز‌ها بسیار موضوعش داغ شده است. قرارداد کار به قراردادی می‌گویند که بین یک شخص با یک یا چند شخص حقیقی یا حقوقی دیگر برای انجام کار و وظیفه‌ای در مدت زمانی معین نوشته شود.
قانونگذار ما در ماده ۷ قانون کار به صراحت بیان می‌کند، قرارداد کار هم می‌تواند شفاهی باشد و هم می‌تواند کتبی باشد. البته بهتر است قرارداد کار خود را حتماً کتبی داشته باشید تا از مشکلات احتمالی در آینده جلوگیری کرده باشید.
قرارداد‌های کار باید مطابق قانون کار منعقد شود، چراکه قانون کار یک قانون آمره است و خلاف قوانین آمره نمی‌توان توافق کرد.
اگر توافقی هم صورت گیرد که خلاف قانون آمره باشد، آن توافق بی‌اعتبار تلقی می‌شود. قرارداد‌های کار معمولاً با عناوین مختلفی مانند قرارداد کار ساده، قرارداد استخدام، قرارداد کار موقت و قرارداد کار دائم منعقد می‌شود.
سعی کنید قرارداد کار خودتان را حتماً کتبی داشته باشید، حتی اگر قرار باشد این قرارداد برای مدت کوتاهی منعقد شود، چراکه در قرارداد‌های کتبی تمام نکات و بند‌ها را به صورت شفاف، صریح و واضح بیان می‌کنید و اینطور باب سوءاستفاده را می‌بندید.
در قرارداد‌های کتبی از نوشتن هرگونه عبارت مبهم، مجهول و نامفهوم جداً خودداری کنید و در خصوص اصطلاحات فنی کار، دقیق معنای آن را بیان کنید تا برای هر دو طرف مفهوم آن مشخص باشد.
مطابق با تبصره ماده ۱۰ قانون کار در مواردی که قرارداد کار کتبی باشد، قرارداد در چهار نسخه تنظیم می‌شود که یک نسخه از آن به اداره کار محل، یک نسخه نزد کارگر، یک نسخه نزد کارفرما و نسخه دیگر در اختیار شورای اسلامی کار و در کارگاه‌های فاقد شورا در اختیار نماینده کارگر قرار می‌گیرد.
به‌طور کلی مهم‌ترین مباحثی که اشخاص هنگام امضای قرارداد کار خود باید رعایت و دقت کنند، این نکات است: ۱. موضوع قرارداد. ۲. طرفین قرارداد ۳. مدت قرارداد. ۴. تعهدات طرفین. ۵. دستمزد. ۶. حق‌بیمه. ۷. ساعت کاری و اضافه‌کاری. ۸. روز‌های تعطیل و مرخصی. ۹. محل دقیق کار. ۱۰. نکات مهم هنگام تسویه حساب و خروج. ۱۱. تمدید قرارداد. ۱۲. تعداد صفحات قرارداد و ۱۳. مرجع حل اختلاف.
در چک یا سفته‌ای که به عنوان ضمانت به کارفرما می‌دهید، حتماً داخل آن قید کنید این سفته یا چک صرفاً بابت ضمانت حسن انجام کار به کارفرما داده شده است و از آن سفته یا چک یک کپی بگیرید و به تأیید کارفرما برسانید تا اینگونه جلوی سوءاستفاده از چک یا سفته ضمانت گرفته شود.
تأثیر خیارات در قراردادها
یک نکته حقوقی مهم در خصوص فسخ قراردادها این است که در تقسیم‌بندی عقود مطابق قانون مدنی از جهت امکان فسخ آن و امکان نداشتن فسخ می‌توانیم به عقد جایز و لازم اشاره کنیم.
عقد جایز، قراردادی است که هر یک از طرفین بتوانند آن را به راحتی فسخ کنند، یعنی رابطه‌ای که در اثر عقد جایز ایجاد می‌شود، به‌گونه‌ای است که هر یک از طرفین هر زمانی که بخواهند می‌توانند آن را بدون هیچ علتی برهم بزنند و برای فسخ و به‌هم زدن معامله از سوی یکی از طرفین، نیازی به موافقت یا اعلام به طرف مقابل ندارند. عقد ودیعه، عقد عاریه، عقد وکالت، عقد شرکت و عقد مضاربه از جمله عقود جایز هستند.
عقد لازم هم قراردادی است که طرفین معامله حق فسخ آن را ندارند، مگر در موارد خاص و مشخص شده که به طرفین آن قرارداد، اجازه داده شده این قرارداد را فسخ کنند. یکی از این موارد خاص و مشخص می‌تواند خیارات قانون مدنی باشد.
به عنوان مثال، شما یک اتومبیل خریداری می‌کنید که بعد از انعقاد قرارداد متوجه می‌شوید آن اتومبیل را خیلی گران خریده‌اید. مثلاً قیمت آن اتومبیل ۴۰ میلیون تومان است و شما ۱۰۰ میلیون تومان خریداری کرده‌اید. در این معامله شما ضرر فاحشی کرده‌اید که در این مورد برای شما امکان فسخ معامله وجود دارد. معاملاتی از قبیل بیع، اجاره، مزارعه، مساقات و صلح از عقود لازم هستند که بدون دلیل هیچ یک از دو طرف حق فسخ آن را ندارند.
خیار، یک حق است و به زبان ساده به معنای توانایی برهم زدن عقد لازم از سوی صاحب خیار است.
«اسقاط کافه خیارات» در قراردادها
انواع خیارات در علم حقوق و قانون مدنی عبارت است از: خیار مجلس، خیار حیوان، خیار شرط، خیار عیب، خیار تدلیس، خیار غبن، خیار تبعض صفقه، خیار شرط، خیار تأخیر ثمن، خیار رؤیت و تخلف از وصف. شما زمانی می‌توانید در قرارداد خود اعمال خیار کنید که قراردادتان تنظیم و منعقد شده باشد. هر خیار دارای شرایط خاص مربوط به خود است که در صورت وجود شرایط، امکان اعمال آن فراهم است.
نکته بسیار مهم و ضروری که در خصوص خیارات باید دانست، اینکه هنگام امضای قرارداد ممکن است شما با بحث پذیرش شرط اسقاط کافه خیارات ذیل قرارداد به صورت شفاهی یا ضمنی مواجه شوید.
اسقاط به معنای از بین بردن و کافه به معنای تمام و کل است. حال اسقاط کافه خیارات در قراردادها به زبان ساده، یعنی از بین بردن تمام خیاراتی که به موجب آن‌ها می‌توان قرارداد را به صورت یک‌طرفه فسخ کرد.
اسقاط کافه خیارات معمولاً به صورت بندی در قرارداد اصلی آورده می‌شود یا اینکه بعداً موضوع توافقی جداگانه قرار می‌گیرد. با امضای قرارداد و پذیرش اسقاط کافه خیارات در قرارداد، دیگر هیچ راهی برای فسخ یک‌جانبه قرارداد ندارید و حق خود را در این باره به‌طور کلی از بین می‌برید.
*نویسنده و پژوهشگر علم حقوق
