سرویس جامعه جوان آنلاین: دانشجویان رشته‌های علوم انسانی برای چاپ مقاله قبل از رساله دکترا با مشکلات بنیادی روبه‌رو هستند. طبق دستور وزارت علوم دانشجویان دکترا باید حداقل دو مقاله پژوهشی به چاپ برسانند تا اجازه دفاع از رساله خود را پیدا کنند. این مسئله برای دانشجویان مهندسی تا حدی قابل قبول است، اما دانشجویان علوم انسانی با کمبود نشریات پژوهشی و محدودیت‌های دست و پاگیر این نشریات دست و پنجه نرم می‌کنند؛ اتفاقی که موجب می‌شود نه تنها دانشجویان دکترا با افزایش سنوات تحصیلی روبه‌رو شوند، بلکه در دام نشریاتی بیفتند که برای چاپ مقاله از آن‌ها اخاذی می‌کنند. این اقدام جدید وزارت علوم، بین دانشجویان و نشریات وابسته به وزارت علوم و غیروابسته ایجاد فساد می‌کند به طوری که همین حالا صحبت از دریافت میلیون‌ها تومان پول برای چاپ هر مقاله است! یعنی پول بده برایت مقاله بنویسند و پول بده برایت چاپ کنند و پول بده تا به دکترا برسی!
اینکه وزارت علوم، دانشجویان همه رشته‌های دانشگاهی را ملزم به چاپ حداقل دو مقاله پژوهشی برای دفاع از پایان‌نامه کرده، منطقی نیست به این دلیل که در همه رشته‌ها زیرساخت لازم به خصوص از نظر کمی برای انتشار مقاله وجود ندارد. ضمن اینکه یک مقاله کاربردی هم می‌تواند از چندین مقاله صرفاً تحقیقاتی، پرکاربردتر باشد. همچنین این اجبار حتی اگر قانون باشد نباید عطف به ماسبق شود و دانشجوی دکترا با همان قوانینی که وارد دوره دکترا شده باید فارغ‌التحصیل شود.
گروگانگیری مدرک دکترا
نشریات پژوهشی داخلی در حوزه‌های علوم انسانی نه تنها زیاد نیستند، بلکه بسیاری از آن‌ها هم فصلنامه هستند. یعنی حتی در صورت چراغ سبز نشان دادن به یک دانشجو برای چاپ مقاله پژوهشی وی، این دانشجو به طور میانگین باید شش ماه چشم انتظار باشد. نشریات علمی خارجی هم بروکراسی خاص خود را دارند و از آن مهمتر مطالب حوزه علوم انسانی ما را هم که دغدغه‌های منافع ملی دارند، متناقض با استراتژی خود می‌دانند.
جالب اینکه در رشته‌های فنی دانشجویانی هستند که موفق به کسب ثبت اختراع شده‌اند، اما این موفقیت هم از دید وزارت علوم جایگزین انتشار دو مقاله برای دفاع از پایان نامه دکترا نشده است!
دانشجویان دوره دکترا در شبکه‌های اجتماعی با گلایه از قانون وزارت علوم، لزوم انتشار مقاله برای پایان‌نامه را نوعی گروگانگیری مدرک دکترا عنوان کرده‌اند و از نشریاتی سخن گفته‌اند که بابت انتشار مقاله بین ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان هزینه دریافت می‌کنند! پرداخت این هزینه برای دانشجویانی که برای مقاله خود تلاش کرده‌اند، بسیار سنگین است. اما دانشجویانی هم هستند که برای فرار از بروکراسی فصلنامه‌های پژوهشی و گریز از تبعات افزایش سنوات تحصیلی چاره‌ای جز پرداخت هزینه به برخی نشریات ندارند.
مسئولیت تمام و کمال چاپ مقاله هم بر عهده شخص دانشجو است در حالی که حداقل الزامات برای اساتید راهنما و واحد آموزشی که بهره‌گیران امتیازات مالی و غیرمالی این آثار علمی چاپ شده هستند، در نظر گرفته نشده است.
وقتی مقاله هم مشکلی را حل نمی‌کند
عده زیادی از دانشجویان دوره دکترا به دلیل مشکلات و فشار روانی حاصل از دستور چاپ مقاله، مجبور به پرداخت هزینه مالی هنگفت برای پذیرش یا چاپ مقالات خود هستند؛ بخصوص دانشجویان متأهل که بین کار و تحصیل هم باید تعادل ایجاد کنند.
بسیاری از دانشجویانی هم که برای چاپ مقاله خود اقدام کرده‌اند، اکنون در انتظار چاپ مقاله در مرحله پیش از دفاعیه مانده‌اند. کم نیستند اساتیدی که معتقدند مقاله باید از دل پایان‌نامه بیرون بیاید. ضمن اینکه باید نهاد‌های اجرایی به عنوان متولی پیگیری مسئله‌های مهم در کشور، خواستار حل این مسائل به دست دانشجویان در دانشگاه‌ها باشند تا دانشجو هم با علاقه پای کار بیاید. در غیر این صورت دانشجو حتی با وجود مقاله هم می‌تواند مدرک خود را بگیرد و مشکلی هم از جامعه حل نکرده است. در پیگیری‌های انجام شده روزنامه «جوان»، متأسفانه معاون آموزشی و معاون پژوهشی وزارت علوم علیرغم صحبت‌های اولیه و تماس‌های مکرر در این زمینه پاسخگو نبودند، هرچند که اعضای کمیسیون آموزش مجلس در این زمینه با دانشجویان هم‌نظر بودند و قول پیگیری دادند.
بهتر بود وزارت علوم پیش از اجبار به انتشار مقاله برای دفاع از رساله دکترا به صدور مجوز‌های بیشتر برای فعالیت مجلات علمی و پژوهشی به خصوص در حوزه‌هایی با نشریات کمتر، اعمال سیاست‌ها و کمک‌هایی برای حمایت بیشتر از فعالیت نشریات علمی پژوهشی برای انتشار به موقع و انگیزه‌بخشی به اساتید برای همکاری در تولید و انتشار مقالات اقدام می‌کرد.
قول پیگیری در کمیته آموزش عالی
دکتر شیوا قاسمی‌پور، عضو کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی در این باره به «جوان» گفت: «اینکه تمامی دانشجویان دوره دکترا مجبور هستند برای دفاع از پایان‌نامه مقاله چاپ کنند و برخی نشریات به همین دلیل مبالغ میلیونی از دانشجویان می‌گیرند، یعنی با این وضعیت سنگ روی سنگ بند نمی‌شود. یعنی هر کس که پول داشته باشد مقاله‌اش چاپ می‌شود و هر کس هم که پول نداشته باشد، گرفتاری دارد. به هیچ وجه نباید دانشجویان ما گرفتار چنین سیکلی باشند. در این صورت حتی می‌توان گفت هر کس که بیسواد است می‌تواند با توسل به پول مقاله خود را چاپ کند و هر کس هم که باسواد است و نخواهد پول بدهد باید دوران تحصیل طولانی‌تری داشته باشد.» نماینده مردم مریوان و سروآباد در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه می‌توان ثبت اختراع داشتن دانشجویان یا لااقل یک مقاله داشتن را جایگزین الزام به چاپ دو مقاله برای دفاع از دکترا کرد، افزود: «می‌شود این مشکل دانشجویان را در کمیسیون پیشنهاد بدهیم. من این مسئله را در کمیسیون آموزش مطرح خواهم کرد. الان خیلی از دانشجویان روی مقاله مانده‌اند. می‌توان این را هم مطرح کرد که لااقل وزارت علوم اجبار به مقاله دادن را موکول به اخذ خود مدرک دکترا کند. من این مشکل دانشجویان را در کمیته آموزش عالی کمیسیون آموزش مطرح می‌کنم. یک اینکه وزارت علوم پیگیر رفع مشکلاتی شود که به‌خاطر آن دانشجویان مجبور به پرداخت پول بابت چاپ مقاله خود می‌شوند. دوم اینکه ثبت اختراع و چنین موفقیت‌هایی را جایگزین مقاله کنند و سوم اینکه وزارت علوم اگر اجبار روی چاپ مقاله ندارد آن را منوط به پایان‌نامه نکند و لااقل برای خود مدرک بگذارد.»
پیشنهاد رئیس کمیسیون آموزش به وزیر علوم
رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی هم در این زمینه معتقد است بحث مقالات یکی از مشکلات جدی دانشجویان دوره دکتری است به طوری که برخی دانشگاه‌ها اصرار دارند مقاله باید ISI باشد. متأسفانه بسیاری از مجلات در امریکا و اروپا مقالات ایرانیان را نمی‌پذیرند و به راحتی رد می‌کنند. محمدمهدی زاهدی می‌افزاید: «در جلسه‌ای به وزیر علوم و معاون آموزشی پیشنهادی دادم تا اگر یک گروه داوری حرفه‌ای رساله دکتری دانشجویی را بررسی کنند و تشخیص دهند که قابلیت رساله دکتری را دارد به عنوان رساله دکتری پذیرفته شود تا کار دانشجو در دانشگاه تمام شود، اما مدرک را زمانی دانشگاه به دانشجو ارائه دهد که بتواند پذیرش مقاله را از یک مجله معتبر دریافت کند.» وی با بیان اینکه ما دانشجویانی داریم که حدود سه سال درگیر چاپ مقاله‌شان هستند و هنوز موفق به چاپ نشده‌اند، به تابناک گفت: «دانشجو نباید سنوات بخورد و روز آخر هم بگویند اخراج! قطعاً دانشجو برای روند چاپ مقاله مقصر نیست. چه دلیلی دارد که از دانشجوی دوره دکتری حتماً مقاله بخواهیم؟! با توجه به روند کشور اگر دانشجویان دوره دکتری بتوانند روی موضوع اقتصاد دانش‌بنیان‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌ها کار عملیاتی و کاربردی انجام دهند و مشکلی از کشور و سازمان‌ها حل کنند که قابلیت خوبی داشته باشد را می‌توان به عنوان مقاله در نظر گرفت. در این شرایط کشور و آسیب‌هایی که در حوزه اقتصادی دیده‌ایم نباید وقت بگذاریم که دانشجو را وادار کنیم تا مقاله بنویسد بلکه دانشجو باید مشکلی از کشور حل کند و اگر مشکلی را حل کرد اجازه دفاع بدهیم. از وزارت علوم انتظار داریم روی این مسئله کار کند و آیین‌نامه فارغ‌التحصیلی دانشجوی دکتری را اصلاح کند.»
آیا آقایان حاضرند دانشجویان را در اجرای طرح‌های داخلی مشارکت دهند؟
رئیس سابق دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه طول کشیدن دفاع دانشجو، دانشگاه را متضرر و خوابگاه‌ها و کلاس‌ها را در اشغال نگه می‌دارد، گفت: «دانشگاه می‌تواند برای اینکه دانشجو بتواند دفاع کند مقالات داخلی و طرح‌های پژوهشی دانشجو را بسنجد. بسیاری از دانشجویان به دلیل اینکه مقاله آن‌ها چاپ نشده از سال ۹۲ تاکنون موفق به دفاع نشده‌اند.» سیدحسن صدوق خاطرنشان کرد: «آیا آقایان اساتید حاضرند دانشجویان مقطع دکتری را در اجرای طرح‌های داخلی مشارکت دهند که مقاله نیز از آن استخراج شود؟ چرا طرح‌های پژوهشی باید در دانشگاه‌های بزرگ به عنوان مثال در همین دانشگاه شهید بهشتی با ۲۰ یا ۳۰ نفر از میان این همه استاد انجام شود؟ طرح‌های میلیاردی را فقط دو یا سه نفر بر عهده می‌گیرند و حاضر نیستند با اساتید دیگر همکاری کنند.» رئیس کمیسیون تخصصی ژئومورفولوژی در گروه برنامه‌ریزی و گسترش علوم جغرافیایی وزارت علوم، با تأکید بر اینکه دانشجو می‌تواند بر اساس مقالات داخلی اجازه دفاع داشته باشد، یادآور شد: «نباید اصالت افراطی به ISI بدهند. اگر مقاله‌ای استخراج شد که به طور طبیعی در مجلات خارجی قابل چاپ بود ایرادی ندارد در غیر این صورت هویت اصیل دادن به ISI و دانشجو را به دلیل عدم انتشار مقاله ISI در صف دفاع از رساله نگه‌داشتن کار خلافی است. اگر اعضای هیئت علمی با مشارکت دانشجویان دکتری طرح‌های پژوهشی را انجام دهند به لحاظ معیشتی، اشتغال و استخراج مقاله مفید است.» وی دلیل اینکه برخی بر چاپ مقالات در مجلات خارجی تأکید دارند را چنین تشریح کرد: این‌ها می‌خواهند تعداد کمّی مقالات ISI را بالا ببرند که بگویند از لحاظ ملی این تعداد مقاله در مجلات خارجی داشتیم و از طرفی برخی اساتید می‌خواهند از طریق این مقالات مرتبه علمی خود را ارتقا دهند.
روش‌های مستبدانه دانشگاه‌ها برای دانشجویان دکترا
نایب رئیس سابق کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی هم با بیان اینکه قطعاً در کشور نیاز به افزایش آگاهی، اطلاعات و کار‌های تحقیقاتی منتج به نتیجه هستیم، اما شاید روش‌های ما در مورد انجام کار‌های تحقیقاتی اشتباه بوده است، گفت: «بنابراین باید در این زمینه آسیب‌شناسی کنیم که دانشجو چرا به سمت روش‌های غیرقانونی، چون کپی مقاله یا نوشتن مقاله توسط افراد دیگر می‌پردازد و سپس روش‌ها را اصلاح کرده و روش‌های مطلوب دیگری که در کشور‌های دیگر جواب داده است را مورد استفاده قرار دهیم.» داوود محمدی یادآور شد: «دانشگاه‌ها باید اختیاراتی برای مسئولان اجرایی و استادان در نظر بگیرند تا زمان ارائه مقاله برای دانشجو را تمدید و ارائه مقاله را به زمان دیگری بعد از دفاع موکول کنند که دانشجو ناچار به استفاده از روش‌های غیرمعمول برای تهیه مقاله نشود.» وی با تأکید بر اینکه دانشگاه‌ها در حال حاضر در زمینه ارائه مقاله برای دانشجویان سختگیری می‌کنند، خاطر نشان کرد: «روش‌های دانشگاه‌ها در مورد ارائه مقاله برای دانشجویان دکترا مستبدانه است و دانشجو را مجبور به انجام کار‌های غیرقانونی می‌کند. در حالی که در کشور‌های دیگر در این زمینه سختگیری‌ها به این اندازه نیست. اگر سنوات دانشجو زیاد شود حتی امکان اخراج دانشجو وجود دارد و این فقط به خاطر عدم پذیرش مقاله از طرف یک مجله است و این ظلم بزرگی به دانشجو محسوب می‌شود.» نماینده سابق مردم تهران در مجلس افزود: «روش‌های اعمال شده در مورد مقالات درست و مناسب نبوده که راه‌های غیرقانونی را پیش روی دانشجو قرار داده است. بنابراین باید روش‌ها را تغییر داد تا بخصوص دانشجو در زمینه مسائل مالی دچار مشکل نشود. باید زمینه‌هایی فراهم شود تا دانشجو آزادانه عمل کند و امکانات و شرایط انجام مقاله در اختیار دانشجو قرار بگیرد تا اطلاعات خود را افزایش دهد.»
نظر کارشناس
معایب چاپ مقاله بیش از مزایای آن است
دکتر شریف مرادی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه رویان در نشریه Nature Human Behaviour مقاله‌ای منتشر کرده که در آن به مضرات فشار مقاله‌نویسی دانشگاه‌ها بر دانشجویان دکترا پرداخته است.
این محقق در مقاله بین‌المللی خود با اشاره به اینکه دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها با وجود تفاوت‌های بسیار، در یک چیز مشترک هستند و آن هم مقاله‌محوری است، آورده است: «انتشار مقاله برای اکثر افراد دانشگاهی و غیرآن مزایای بسیاری دارد؛ دانشجویان دکترا هم از این مسئله مستثنی نیستند چراکه می‌تواند احتمال به‌دست آوردن سمت دانشگاهی را برای آن‌ها بیشتر کند، اما مشکلات زمانی به وجود میآیند که دانشجویان دکترا برای فارغ‌التحصیلی خود، ملزم به انتشار مقالات شوند.» مرادی در مقاله خود که اواخر سال قبل منتشر شد، نوشته است: «بحثها و استدلالهای زیادی هم له و هم علیه الزام چاپ مقاله به عنوان پیششرط فارغ‌التحصیلی دانشجویان دکترا در بین اقشار مختلف دانشگاهی از جمله خود دانشجویان دکترا وجود دارد. هر چند الزام انتشار مقاله، متضمن داوری پروژه‌های دکترا توسط متخصصان خارجی است ولی داوری بیرونی لزوماً کیفیت کار را بالا نمی‌برد چراکه این داوری می‌تواند جانبدارانه یا ناکارآمد باشد. الزام چاپ مقاله حتی می‌تواند اعتبار و حیثیت علمی هیئت داوران پایان‌نامه را زیر سؤال ببرد، زیرا عملاً ارزیابی آن‌ها تنها زمانی معتبر شمرده شده که قبل از آن، طرح تحقیقاتی و مقاله حاصل از آن توسط داوران مجلات پذیرفته است.»
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه رویان در این مقاله با بیان اینکه به دلیل حجم بالای کاری، دانشجویان دکترا تحت استرس و فشار ذهنی و روانی قابل توجهی قرار دارند و الزام به انتشار مقاله برای فارغ‌التحصیلی می‌تواند این وضعیت را بدتر کند، نوشت: «برخی دانشجویان در صورتی که حقوق کمی دریافت کنند یا حتی بدتر، چنانچه هیچ حقوقی دریافت نکنند، ممکن است به شدت تحت فشار مالی قرار بگیرند، به ویژه زمانی که به دلیل تأخیر گریزناپذیر در چاپ مقاله مجبور هستند فارغ‌التحصیلی خود را عقب بیندازند. موضوعی که شخصاً آن را تجربه کرده‌ام و معتقدم تا اندازه بسیار زیادی در بین دانشجویان دکترا عمومیت دارد، آن است که بسیاری از این دانشجویان زندگی خود را از درآمد اندک حاصل از تدریس، ترجمه متون خارجی یا سایر مشاغل کمدرآمد میگذرانند. افراد شاغل هم استرس کار و تحصیل را با هم دارند.» طبق آنچه در این مقاله آمده است: «چاپ مقاله دانشجویان را از تمرکز روی پایان‌نامه خود منحرف می‌کند و تحت فشار بیشتری قرار می‌دهد. سرانجام دانشجویان ممکن است مقالات کمکیفیت را در یک مجله کماعتبار یا حتی در مجلات جعلی و اصطلاحاً شکارچی چاپ کنند که مقاله را بدون داوری دقیق و حسابشده، در قبال دریافت هزینه منتشر می‌کنند.»
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه رویان با اشاره به اینکه اساتید راهنما غالباً اولویت‌ها و مشغله‌های دیگری از جمله پیدا کردن بودجه، تثبیت جایگاه خود (تبدیل وضعیت، ارتقا و...) و مسئولیتهای سنگین اجرایی و مدیریتی دارند، افزود: «بنابراین بیشتر آن‌ها نمی‌توانند زمان کافی را به دانشجویان دکترا اختصاص دهند. اساتید راهنما حتی ممکن است دانشجویان دکترا را در پروژه‌های جانبی درگیر کنند تا آن پروژه‌ها را تسریع کنند که این مسئله نیز فارغ‌التحصیلی آن‌ها را به تأخیر می‌اندازد. بنابراین دانشجویان دکترا باید یاد بگیرند که به هر آنچه تمرکز آن‌ها را از پایان‌نامه منحرف می‌کند، نه بگویند. اما این رویکرد ممکن است گاهی دشوار باشد چراکه برخلاف اساتید راهنما، دانشجویان دکترا به شدت نسبت به پیامد‌های احتمالی ناشی از «نه» گفتن به اساتید خود آسیب‌پذیرترند.» در بخش دیگری از این مقاله تأکید شده که دانشجویان دکترا باید به انتشار مقاله طرح دکترای خود پس از فارغ‌التحصیلی تشویق شوند، زیرا این نشان می‌دهد که آن‌ها قادر به اجرای یک پروژه از ابتدا تا انتها و پیشبرد رشته پژوهشی خود هستند. به هر حال، هنگام ارزیابی دانشجویان دکترا برای فراغت از تحصیل باید معیار‌های دیگری مانند توانایی دفاع مؤثر از یافتههای خود در حضور هیئتی از داوران باسواد و بی‌طرف، یا تولید یک محصول، خدمات یا کیت خاصی از طرح دکترای خود مورد توجه قرار گیرد. به نوشته این عضو هیئت علمی، ممکن است موانعی در مقابل انتشار مقاله یک دانشجو قبل از فارغ‌التحصیلی وجود داشته باشد: «به عنوان مثال، طرح دکتری برای تکمیل به زمان بیشتری نیاز داشته باشد، توسط گروههای پژوهشی دیگر به واسطه رقابت طبیعی علمی به چاپ برسد، بعدتر معلوم شود که به آن اندازه که در ابتدا تصور میشد، جذابیت علمی ندارد یا به جهت مالکیت معنوی (برای مثال، هدف پایان‌نامه دکترا تولید یک محصول راهبردی خاص باشد) امکان چاپ ندارد. بنابراین منطقی نیست که فارغ‌التحصیلی دانشجویان دکترا به چاپ مقاله پیوند زده شود.»
عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه رویان با بیان اینکه هم دانشجویانی که مایل به ماندن در دانشگاه هستند و هم دانشجویان علاقه‌مند به پیگیری مشاغل صنعتی، هر دو باید مهارت‌های زیادی را بیاموزند، در این مقاله نوشته: «بدیهی است برای دانشجویانی که می‌خواهند در صنعت کار کنند، انتشار مقالات حیاتی نیست. اما من فکر می‌کنم همین مسئله باید برای دانشجویانی که می‌خواهند موقعیتهای دانشگاهی را دنبال کنند نیز محقق شود. آن‌ها نیز باید مهارت‌های زیادی را بیاموزند، مهارتهایی که ایشان میتوانند با یا بدون مقاله به مراکز و افراد استخدامکننده عرضه کنند.»
استادیار پژوهشکده سلول‌های بنیادی رویان در بخش دیگری از این مقاله به بیان توصیه‌هایی برای بهبود شرایط پرداخته و نوشته: «در شرایطی که به خاطر سیاستهای دانشگاهی و مؤسساتی یا هر دلیل دیگری، انتشار مقاله قبل از فارغ‌التحصیلی دانشجویان دکترا همچنان الزامی است، توصیه می‌کنم پروژه‌های دکتری به دقت و بسیار حسابشده طراحی شوند، به جای یک نفر به تیمی از پژوهشگران محول شوند (با نقش محوری داشجوی دکترا)، به مجرد اینکه مشخص شد پروژه به هر دلیلی جواب نمیدهد، به سرعت تصحیح یا حتی عوض شود، و به صورت مؤثر توسط اساتید راهنما و سرپرست طرح راهنمایی و نظارت شود.»
در بخش نتیجه‌گیری این مقاله آمده است: «مطمئناً دانشجویان دکترا را تشویق به انتشار مقاله می‌کنم، اما فکر می‌کنم مضرات الزام چاپ مقاله برای فارغ‌التحصیلی دانشجویان دکتر به مراتب به مزایای آن میچربد و به شخصه هرگز یک دانشجوی دکتری را «فقط» بر اساس چاپ مقاله یا عدم وجود آن ارزیابی نمی‌کنم.»
