سرويس سیاسی جوان آنلاين: توجه به الزامات ساخت تمدن اسلامی متناسب با اقتضائات دنیای امروز در رویکرد تمدنی به نماز جمعه بسیار مهم مینماید. این تمدن، مقید به قید «اسلامی» است و باید مبتنی بر اندیشهها و بنیانهای دینی شکل گیرد. آموزههای اسلام، بنمایه جهش علمی و تمدنی مسلمانان در گستره تاریخ بوده است. اما آیا اسلام بالفعل همه دستاوردهای مادی و تمدنی را مطلوب میداند و از نامیدن آنها با عنوان «اسلامی» استقبال میکند یا متون دینی شرط خاصی را برای وصف اسلامی یک تمدن لحاظ میکنند. از نظرگاه اسلام دستاوردهای مسلمانان همانقدر که متصف به تمدن است، باید متصف به اسلامی بودن نیز بشود تا بتوان آن را «تمدن اسلامی» نام نهاد. خوانش تمدنی نماز جمعه نیز از این جهت مهم است که از مهمترین رفتارهای مشترک دینی- سیاسی مورد تأکید اسلام است. اساساً این پرسش مطرح میشود که ویژگیهای تمدنی این انقلاب کدامند و نماز جمعه چه رسالت و نقشی در این زمینه میتواند ایفا کند.
۱. اهتمام بر جوهره معنایی «جماعت» در مقابل «جمعیت»: در اسلام، جمعیت بهتنهایی منبع قدرت به شمار نمیرود؛ یعنی جمعیت در صورتی میتواند منبع بالفعل قدرت باشد که تحت تأثیر عوامل معنوی، حول محور آرمانهای انسانی و دینی و اهداف والا، سازماندهی شود و به وحدت و یکپارچگی برسد. به دیگر سخن، جمعیت در صورتی میتواند منبع قدرت باشد که از انسجام، یکپارچگی، وحدت و همدلی، هماهنگی و همزیستی، همفکری و همکاری قابل ملاحظهای برخوردار باشد و از دین، آیین، اهداف و نظامی واحد پیروی کند. وجوب جمعی نماز جمعه، پیوند بسیار نزدیک دین و سیاست، گردهمایی مردم شهر و محل در یک جا و ضرورت گوش دادن به خطبهها و جزئی از نماز تلقی شدن آنها، از شاخصههای مهم محوریت «جماعت» در نماز جمعه است.
از نظرگاه قرآن، عامل ایمان که هویتبخش جماعت مؤمنان است، میتواند عامل کثرت و جمعیت را که منبع مهم قدرت است، تحتالشعاع قرار دهد و به آنان قدرتی افزونتر از قدرت حاصل از سپاهیان دشمن دهد. برای نمونه در داستان پیروزی داوود و طالوت بر جالوت، قرآن آشکارا تأکید میکند که ایمان – که یک عامل نیرومند است- منبع قدرت است؛ ایمان بود که سبب اطاعت سپاه از داوود و طالوت شد و با وجود اندک بودنشان نفرات آنها در برابر کثرت سپاهیان دشمن، به آنان جرئت و شهامت مقابله را داد.
۲. ارتباط سازوار با گفتمان تمدنگرایی اسلامی: اتحاد و انسجام اسلامی و بهرهبرداری فرهنگی و تمدنی از نماز جمعه، بدون مسلط (هژمون) شدن اسلام سیاسى، امکان فهم و تحلیل را ندارد. اساساً نماز جمعه انفعال و دوری از سیاست را برنمی تابد. فلسفه تشریع خطبه در نماز جمعه و جزئی از نماز قرار گرفتن آن، خود شاهدی است بر جوهره سیاسی نماز جمعه در اسلام. کارایی نماز جمعه صرفاً در گفتمان تمدن گرایی اسلامی تفسیرشدنی است. رویکرد سکولاریسم اسلامی و شریعتگرای سنتی، نماز جمعه را به یک تکلیف عبادی تقلیل میدهند و از ظرفیتهای تمدنی آن غافلند. شهادت تنی چند از ائمه جمعه و ظهور واژه «شهید محراب» در فرهنگ انقلاب، انفجارهای متعدد در جمع نمازگزاران جمعه و تخریب فراوان نهاد نماز جمعه و ائمه جمعه، خود گواه این مهم است که نماز جمعه در تقابل با ضدفرهنگها کارایی داشته است.
۳. تزریق هویت جمعی: منظور از هویتبخشی جمعی در نماز جمعه، طرح راهکارها و پاسخگویی مناسب و منطقی مبتنی بر جهانبینی الهی به نیازهای گوناگون جامعه اسلامی است و نیز کمک کردن به نمازگزاران که پاسخهای درست به پرسشهای مربوط به هویت را بیابند. هویتیابی مسلمانان در نماز جمعه، در گرو برطرف شدن این دغدغهها، تأمین نیازهای مشروع مسلمانان و یافتن پاسخ پرسشها و دست یافتن به تصویری مبتنی بر ایمان از خویشتن، جامعه و جهان است تا خویشتن خویش و جایگاه واقعیشان را دریابند.
نماز جمعه نشاندهنده عمق نگاه اسلام به موضوع هویت است؛ زیرا میان مسلمانان با وجود اقوام، مذاهب، نژادها و زبانهای گوناگون، تنها مؤلفهای که از حداکثر گستردگی و نفوذ برخوردار است، دین اسلام است. بنابراین بازسازی هویت دینی مبتنی بر مؤلفه دین اسلام و ارزشهای اسلامی، بهصورت بالقوه دارای بیشترین ظرفیت وحدتبخش در میان مسلمانان است که خود از مؤلفههای اصلی قدرت نرم به شمار میرود.
اضافه میکنم که هویتبخشی نماز جمعه از سنخ هویت جمعی است. هویت جمعی بـه رابـطه میان خود و دیگران در متن جامعه اشاره دارد که در پرتو تعامل افراد با یکدیگر، هویت اجتماعی شکل میگیرد. هویت اجتماعی، یعنی «آن بخش از برداشت یک فرد از خود که از خودآگاهی او نسبت به عضویت در گروههای اجتماعی سرچشمه میگیرد، همراه با اهمیت ارزشی و احساسی مـنضم بـه عضویت».
۴. هم افزایی فرهنگی: ما میتوانیم در سایه نماز جمعه آگاهیها به میراث فرهنگ اسلامی را وسعت بخشیده، از طریق تعاون و همکاری، دستاوردی به مراتب عـظیمتر از قبل به دست آوریم. همافزایی فرهنگی براساس «تشابهات» بنا نهاده میشود و درهم آمیختن «تفاوتها»، به تأثیر فزاینده فعالیتهای وحدتگرا در جهان اسلام منجر میشود. با ادغام گوناگونیهای بسیاری که در بین مردم وجود دارد، میتوان در راستای ارتقای مهارتهای حل مسئله گام برداشت. بر اساس مقدماتی که مطرح شد، همافزاییفرهنگی برآمده از نماز جمعه را میتوان بـه مـعنای تعلق ناشی از تلاش برای حفظ ارزشهای فرهنگی مشترک جهان اسلام دانست که مسلمانان طی روند جامعهپذیری به دست میآورند. در این روند، مسلمانان از ارزشهای مشترک آگاه میشوند و با انطباق ارزشهای خود با دیگر مسلمانان، بـه تشابه و سازگاری میرسند. بروز این تشابه در قالب «رفتارهای مـشترک» است و نتیجه این اشتراک ارزشی، تنظیم هنجاری روابط بین واحدهاست. به این ترتیب «رفتارهای مشترک» و «ارائه منطق مواجهه با تفاوتهای فرهنگی» نمودهای همافزایی فـرهنگیِ برآمده از نماز جمعه را صورت میدهند. امام خمینی (ره) با برحذر داشتن ائمه جمعه از اختلاف و تفرقه و دعوت نمازگزاران به استقامت و پایداری و وحدت و یکپارچگی و حفظ همبستگی بر کارکرد همافزایی نماز جمعه تأکید داشتند.
* استاد دانشگاه