"چگور و بالابان" روح موسیقی اقوام شاهسون و قاراقان

"چگور" این ساز با ریشه اقوام ایرانی را خیلی می شناسند و برخی ممکن است آشنایی چندانی با آن نداشته باشند. وقتی چگور توسط عاشیق (خواننده نواها و داستان های عشقی) نواخته می شود، شنونده ناخودگاه به عمق تاریخ سفر می کند، خود را در مسیر کوچ، در مسیر ییلاق و قشلاق، در مسیر زمان و در مسیر گذشته ای قرار می دهد که گویی گذشتگانش در آن حاضر و ناظرند. این ساز عاشیقی، وقتی با نوازندگی بالابان، این دلنشین ترین و غمگین ترین ابزار موسیقی ایلات، اقوام و عشایر ایرانی همراه می شود، حال و هوایی را می آفریند که گویی چکیده همه زندگی ایلات و عشایر ایرانی از چهارگوشه ایران است. چگور، برخاسته از اقوام ترک نشین استان های مرکزی ایران است اما ساختن و نواختن آن از شمال غربی ایران تا شمال شرقی ایران زمنی و از آذری ها و ارمنی های آن سوی رود ارس یا (آراز چایی) تا اقوام قشقایی و لر نیز رواج دارد. با توجه به اهمیت ساز "چگور" و هنر چگور نوازی با (استاد حسین سانی خانی) سازنده توانمند چگور از زرندیه استان مرکزی به گفتگو نشستیم که از نظر خوانندگان گرامی می گذرد.

گزارش و گفتگو: امیر علی بینام

استاد حسین سانی خانی که اصالتا از منطقه خرقان زرندیه استان مرکزی و هم اکنون در محمد شهر کرج ساکن است را در حالی دیدار می کنیم که دریکی ازکوچه پس کوچه های مسیر محمد شهر به ماهدشت بخشی از منزل مسکونی خود را به ساخت ساز یا چگور اختصاص داده است.

در یک روز پاییزی به همراه استاد نصرت الله زرگر، نوازنده چگور و آخرین بازمانده زبان رومانو- زبانی که قوم زرگر با آن سخن می گویند- و عباس اسماعیلی نوازنده توانمند و کم نظیر بالابان به منزل و کارگاه استاد حسین سانی خانی می رویم. او که زندگی خود را وقف ساختن چگور کرده است با روی گشاده به استقبالمان می آید و می گوید: چگور ساز عشق است، چگور نماد فرهنگ و هنر عشایر و ایلات ایران اعم از آذری، شاهسون، قاراقان، قشقایی، ترکمن و حتی اقوام و ساکنان ارمنی است.

این سازنده چگور که دارای کارت هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است می گوید: برای یادگیری ساخت ساز و چگور،هشت سال تمام شاگردی کردم. با اساتیدی مثل نریمان از ارمنی های ساکن در خرقان و استاد صفر علی مقصودی برای ساختن چگور آشنا شدم و بعد از هشت سال شاگردی توانستم فنون و روموز ساخت چوگور را بیاموزم.

سانی خانی و تلاش برای ساختن سازی که در آستانه فراموشی است

در حالی‌که ساز چگور به‌عنوان میراث موسیقایی نواحی مرکزی ایران با کمبود استادکار و خطر فراموشی روبه‌رو است، حسین سانی‌خانی ـ سازنده باسابقه این ساز در قرقان، زرندیه، البرز، بویین زهرا ـ از ۱۷ سال تلاش بی‌وقفه، ساخت حدود هزار ساز، نبود حمایت نهادی و دغدغه‌های جدی درباره آینده چگور می گوید.

سانی خانی می افزاید: ساز چگور را مثل کودک و فرزندی صیانت می کنم و آن را می سازم تا در دست هنرمندان و هنردوستان که اغلب از ایلات و عشایر شاهسون و روستاهای نواحی مختلف از استان های مرکزی، البرز، قزوین، تهران و قم هستند تقدیم کنم.

وی حفظ و مانایی این هنر اصیل صدها ساله اقوام ایران را در گرو توجه فوری مسئولان عنوان می‌کند و می گوید: امیدوارم متولیان هنر و موسیقی از معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تا ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و نیز شهرداری ها و ... به حفظ و صیانت از ساز و چگور و بالابان که تضمین کننده حفظ و صیانت از موسیقی نواحی بویژه موسیقی ایلات و عشایر شاهسون و قاراقان هستند توجه ویژه ای داشته باشند.

سانی خانی با اشاره به اینکه ساز (چگُور) از مهم‌ترین سازهای فولکلوریک نواحی مرکزی ایران به شمار می‌آید، افزود: چگور جایگاهی ویژه در موسیقی عاشیقی این مناطق دارد. با وجود فراگیری این ساز میان نوازندگان، مهارت ساخت آن در وضعیتی شکننده و کم‌رمق قرار دارد و همین مسئله، خطر نابودی و فراموشی تدریجی آن را پررنگ کرده است. البته جای خوش حالی است که «مهارت ساخت ساز چگور» در سال های اگذشته در فهرست میراث ناملموس کشور به نام استان مرکزی ثبت شده، اما دغدغه جدی درباره کمبود استادکاران و تداوم ساخت این ساز همچنان پابرجاست.

چگور، ساز اصالت و احساس

در ادامه بررسی وضعیت چگور، حسین سانی‌خانی ـ این سازنده فعال توضیح داد که نخستین‌بار در سال ۱۳۶۸ جذب این حوزه شد و اولین ساز خود را با قیمت هفت هزار تومان خریداری کرد. بدون تکیه بر تبلیغات و بیشتر از طریق دورهمی های عاشیقی و شبکه های اجتماعی وارد این مسیر شده و امروز علاوه بر پسرش، شاگردانی نیز دارد. خانواده او سابقه‌ای در این هنر نداشته‌اند و این مسیر را با عشق و علاقه شخصی آغاز کرده است.

این سازنده با اشاره به روند تولید سازبیان کرد که بخشی از سازها سفارشی ساخته می‌شوند و بخشی نیز پس از تولید، توسط نوازندگان و خوانندگان بر اساس کیفیت صوتی خریداری می‌گردند.وی در طول سال‌های فعالیت خود حدود هزار ساز ساخته و به فروش رسانده است.

سانی‌خانی ساز چگور را «میراث ارزشمند» و نماد اصالت و احساس ایلات و عشایر استان های مرکزی ایران توصیف کرد که باید مانند یک کودک از آن مراقبت کرد و افزود که این روحیه توجه و احترام به ساز در میان نسل امروز و علاقمندان هنر کاهش یافته است.

وی یادآور شد که عاشیق‌ها در گذشته جایگاهی ویژه در فرهنگ مردم داشتند و از حدود ۱۵۰۰ سال پیش، سازهایی مانند چگور که ابزار اصلی عاشیق هاست، مورد احترام و توجه اقوام منطقه بوده‌اند.

نقش پررنگ ارامنه در ساخت چگور

این سازنده همچنین به حضور پررنگ ارامنه در تاریخ ساخت سازهای سنتی اشاره کرد و می گوید: سازندگان قدیمی و اصیل بسیاری از این سازها، ارامنه بودند و علاوه بر ساخت، اجرای موسیقایی تنبور، چگور و سه‌تار را نیز در کارنامه خود داشتند.

سانی‌خانی چهار سال نیز نزد استاد عاشیق مسیح‌الله رضایی ـ از خوانندگان برجسته موسیقی محلی و موسیقی شاهسون و قاراقان ـ نحوه نواختن چگور و موسیقی آموخته و بر این باور است که چگور بخش جدایی‌ناپذیر هویت قومی مردم منطقه است؛ سازی که احساسات و تراوشات درونی جامعه ترک‌زبان این نواحی را بازتاب می‌دهد. احساساتی که با عاشیق های توانمندی مثل عاشیق مسیح الله رضایی، عاشیق بالاخان دانش بیات، عاشیق اسماعیل شاهمرادی، غیاث جباری و ... شکل گرفته و غنا یافته و در حال حاضر نیز از طریق نسل جوان و توانمند کنونی مثل علی جمالی، علی حسینی،عاشیق تقی محیط، ارشد جلالی، امید ترکمن، محمد خوشبخت، اینانلوها، عاشیق صدری، قاسم کیومرثی، زاهدی نژاد، عاشیق بهرامی، راحتی، قوامی، جباربیگی، نوروزی و دیگر چهره های هنری تداوم می یابد.

چگور بالابان به مثابه دو بال موسیقی قاراقان و شاهسون

وی ترکیب چگور و بالابان را ساختار کامل موسیقی منطقه معرفی کرده و می گوید: چگور بالابان به مثابه دو بال موسیقی قاراقان و شاهسون و موسیقی نواحی ایران در مناطق ترک نشین هستند و گویی این دو ساز مانند دو مونس و همنشین و به مثابه گرمابخش هم ، در کنار یکدیگر معنا پیدا می‌کنند.

سانی خانی با اشاره به برگزاری دوره همی های عاشیقی می گوید: این دورهمی ها که در حال حاضر به دورهمی های صوتی در شبکه های اجتماعی گسترش یافته می تواند نقطه عطفی در نشر و گسترش فرهنگ ایلی و عشایری بویژه در مناطق ترک نشین استام های مرکزی باشد.

سازندگان چگور؛ چالشی که ادامه دارد

سانی‌خانی از نبود حمایت کافی از سازندگان گلایه کرده و می گوید: تاکنون هیچ نهادی از فعالیت‌های آنان پشتیبانی نکرده است و اداره فرهنگ و ارشاد نیز توجه ویژه به این حوزه نداشته است.

وی بیان کرد که تنها مزیت فعلی، بیمه هنرمندان است اظهار کرد: با پرداخت ماهانه حدود یک‌میلیون و هفتصد هزار تومان توسط خودم این بیمه برقرار است. تقاضای من این است به خاطر بیش از بیست سال کار و تلاشم نشان درجه دو هنری از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ما اعطاء شود.

وی درباره مهم‌ترین خواسته خود از مسئولان اظهار کرد: از مسئولان و حامیان فرهنگ و هنر و هنرمندان می خواهم ما را در داشتن کارگاه و مغازه ای یاری نمایند.

او افزود: ایجاد شرایطی برای داشتن کارگاه مستقل و رسمی برایم خیلی مهم است. خوشبختانه با توجه به گسترش شبکه های اجتماعی مشتریان هم با فرهنگ و هنر و چگونگی نواختن ساز و چگور آشنایی بیشتری پیدا می کنند.در حال حاضر خریداران سازو چگور عمدتاً از شهرهای قم، ساوه، کرج، تهران و همدان هستند. نزدیکی فرهنگی اقوام ترک‌زبان در این ناحیه موجب شده بخش عمده مشتریان از همین جوامع باشند و موسیقی عاشیقی همچنان در میان آنان جریان داشته باشد.

سخن پایانی

گفتنی است، پرونده «مهارت ساخت ساز چُگور» به کمک استاد «حسین‌ علی‌حسینی» که از نوازندگان و مدرسین این ساز هستند، تهیه شده و بهمن ماه ۱۴۰۱ به نام استان مرکزی در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده است.

آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، همدان، قزوین، ساوه، بویین زهرا، اشتهارد، شهریار و حتی تهران و به طور خلاصه هرجایی که تجمعی از ترک‌زبانان شکل گرفته باشد کانون موسیقی عاشیقی و قوپوز دایر و چگور و بالابان نواخته می‌شود.

چگُور» یکی از سازهای فولکلوریک نواحی مرکزی ایران است و با وجود آن‌که تعداد نوازنده‌های آن زیاد است، اما افراد کمی مهارت ساخت این ساز را دارند. هرچند سال گذشته «مهارت ساخت ساز چُگور» ثبت شد، اما نگرانی درباره انقراض آن همچنان وجود دارد.

گفتنی است تدوینگر پرونده «مهارت ساخت ساز چُگور» در کشور نیز استاد هنرمند "احسان قاسم خانی" است.

سمت راست استاد صفرعلی مقصودی و سمت چپ استاد حسین سانی‌خانی ـ سازندگان ساز چگور