جوان آنلاین: کسری صدها میلیون مترمکعبی در بیلان منابع آب زیرزمینی یزد، زنگ خطری جدی برای آینده زیستی و اقتصادی این استان است؛ بحرانی که اگر برای آن چارهای اندیشیده نشود، میتواند یزد را با چالشهای بیشماری روبهرو کند. در چنین شرایطی، طرح احیا و تعادلبخشی به عنوان یک برنامه مدیریتی و شاهرگ حیاتی حفظ بقای استان کویری یزد در حالی در دستور کار قرار گرفته که احیای قناتها میتواند یکبار دیگر به این منطقه جان دهد و آن را به روزهای اوج خود بازگرداند.
استان یزد با پیشینهای درخشان در مدیریت منابع آبی و ابداع قنات، همواره نمادی از تابآوری در برابر خشکسالی بوده، اما در دهههای اخیر، افزایش جمعیت، توسعه صنعتی و کشاورزی ناپایدار، در کنار کاهش چشمگیر نزولات جوی، این استان کویری را با بحران بیسابقه آب مواجه کرده است.
در چنین شرایطی «طرح احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی» نه تنها یک برنامه مدیریتی بلکه شاهرگ حیاتی برای بقا و حفظ این دیار کهن محسوب میشود.
یزد با متوسط بارندگی سالانه حدود ۹۵ میلیمتر که ۳۸ درصد متوسط کشوری است، یکی از کمبارشترین استانهای ایران به شمار میآید و این شرایط اقلیمی نامساعد، در کنار برداشتهای بیرویه از سفرههای آب زیرزمینی، وضعیت را به جایی رسانده که از ۱۹ دشت مطالعاتی استان، ۱۶ دشت در وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار گرفتهاند.
بر اساس گزارشها، کسری بیلان آب زیرزمینی استان سالانه صدها میلیون مترمکعب برآورد میشود که زنگ خطری جدی برای آینده زیستی و اقتصادی یزد به شمار میرود و خشکیدن قنوات، کاهش آبدهی چاهها و تغییر کیفیت آب و افزایش املاح از جمله پیامدهای مستقیم این بحران است که زندگی روزمره مردم، کشاورزی و صنعت را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
روانابها مدیریت میخواهد
قناتها در تاریخ ایران نه تنها راهکاری برای دسترسی به آب در سرزمینهای خشک و کویری بودهاند بلکه بخشی جداییناپذیر از فرهنگ و تمدن این سرزمین محسوب میشوند. در میان آنها قنات «زارچ» بهعنوان طولانیترین قنات جهان، جایگاهی ویژه دارد؛ قناتی با حدود ۹۰ کیلومتر طول و بیش از ۲ هزار حلقه چاه که از دل روستای فهرج سرچشمه میگیرد و پس از گذر از محلههای تاریخی یزد به شهر زارچ میرسد. ثبت این قنات در فهرست میراث جهانی یونسکو بر ارزش جهانی آن مُهر تأیید نهاده است.
طی روزهای اخیر و با ورود سامانه بارشی پرقدرت به کشور، اخبار بارش برف و باران در استانهای مختلف، بیانگر تأمین بخشی از کسری آبهایی است که با بیتوجهیها از دست رفتهاند. این موج در یزد که به عنوان یکی از استانهای خشک ایران شناخته میشود هم فعال بوده و به گفته کارشناسان هواشناسی در جنوب استان، بارشها شدید و سیلآسا بود و تا ۴۰ میلیمتر ثبت شد.
در یک نگاه کلان، قناتهای یزد نماد یک سیستم مدیریت آب هوشمند، پایدار و سازگار با اقلیم هستند. با این حال به نظر میرسد بارشهای ناگهانی و رکوردشکن اخیر، پدیدههای جدیدی در الگوی اقلیمی منطقهاند که نیازمند مطالعه و پایش دقیق هستند ولی آینده مدیریت آب در یزد احتمالاً در گرو تلفیق دانش سنتی قنات با فناوریهای نوین مانند سامانههای پایش هوشمند و تغذیه مصنوعی سفرهها و همچنین مدیریت یکپارچه منابع آب سطحی و زیرزمینی است.
در شرایطی که ایران با کمبود شدید آب روبهروست، استفاده از هر روش و سیستمی که بتواند این مایع حیات را حفظ و مدیریت کند یک ضرورت به شمار میآید. بارشهایی که طی چند روز اخیر در اقصی نقاط کشور رخ داده است ثابت میکند هنوز مسئولان برنامه مشخصی جهت مدیریت روانابها ندارند و وقوع سیلابهای وقت و بیوقت گواهی بر این ادعاست. اگرچه احیای کامل همه قناتهای تاریخی ممکن نیست، اما افزایش بهرهوری قناتهای موجود و احیای بخشی از آنها میتواند نقش مکمل و پایدار ایفا کند. برآوردها نشان میدهد متوسط آبدهی هر قنات در یزد از چهار لیتر بر ثانیه در دو دهه پیش به حدود دو لیتر بر ثانیه رسیده است. این کاهش بیانگر نیاز فوری به تغذیه مصنوعی سفرهها و مدیریت برداشت است.
جان دوباره در کالبد قناتها
بر اساس گزارشات و به صورت تقریبی بین ۲ هزار و ۵۰۰ تا ۳ هزار رشته قنات در یزد وجود دارد که تعداد کمی از آنها در مدار قرار دارند. این قنوات سالانه حدود ۳۸۰ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی استحصال میکنند و برای احیای بقیه قناتها هم باید روانابها مدیریت شوند.
در برههای به دلیل خشکی قناتها و معطل ماندن زمینهای کشاورزی و حتی خطر برای امنیت غذایی، قانونگذار با حفر چاه به جای قناتهای مرده موافقت کرد. در آن زمان نیت درست بود، اما در عمل، چون تعاریف نامشخص بود باعث شد تعداد زیادی چاه به جای قنات حفر شود. از آنجا که هزینه نگهداری قنوات بالاست و آب دهی ثابتی هم در طول تاریخ نداشتند بهرهبرداران هم راضی به حفر چاه و مرگ قنات شدند و این موضوع باعث شد این مرگ سرعت گیرد. رئیس مرکز بینالمللی قنات و سازههای تاریخی آبی با بیان اینکه آمار درستی از قنوات نداریم که بخشی به تعاریف متعدد و مختلف از قنات برمیگردد، میگوید: «تعداد زیادی از قنوات خشک و متروکه شدهاند و استفاده زیادی ندارند، اما به صورت تقریبی حدود ۲هزار و۵۰۰ رشته قنات در یزد وجود دارد که اکنون تعداد کمی از آنها آب دارند و زنده هستند.»
محمدمهدی جوادیانزاده با اشاره به بارشها و میزان تأثیر آنها بر احیای قنوات توضیح میدهد: «بارشها بر منابع آب زیرزمینی به صورت مستقیم و غیرمستقیم اثر میگذارند. اثر مستقیم باعث میشود بارش موجب تقویت و تغذیه سفرههای آب زیرزمینی شود که این میزان حدود ۱۰ درصد بارشهاست. در اثر غیرمستقیم اگر بارش در فصل کشاورزی باشد کشاورز از یک یا دو دوره از آبیاری بینیاز میشود که همین موضوع به شدت روی منابع آب زیرزمینی تأثیر مثبت میگذارد.»
او به برخی باورهای اشتباه در باره قنوات اشاره و تأکید میکند: «در گذشته وقتی قنوات متروکه میشد گمان میکردند بهترین مسیر برای دفع فاضلاب است. این عدم اطلاع و عدم حساسیت باعث شد چالش بزرگی اتفاق بیفتد، چراکه رها شدن و انسداد قنوات و جمع شدن فاضلاب به شدت آسیبزاست.»
تعادل بخشی به آبهای زیرزمینی
وزارت نیرو از سال ۱۳۹۳ طرح جامع «احیا و تعادلبخشی منابع آب زیرزمینی کشور» را با تصویب شورای عالی آب در دستور کار قرار داده است. این طرح که ابتدا با عنوان «تعادل بخشی» و شامل ۱۰ پروژه بود، با تکمیل و توسعه به ۱۵ پروژه ارتقا یافت و در یزد با جدیت پیگیری میشود.
هدف اصلی این طرح ایجاد تعادل بین منابع و مصارف آب زیرزمینی، حفظ کمی و کیفی منابع آبی و در نهایت، تضمین پایداری زیستمحیطی و اقتصادی استان است. این طرح شامل اقدامات و پروژههای متعددی است که مهمترین آنها «نصب کنتورهای هوشمند روی چاههای کشاورزی مجاز با هدف پایش دقیق میزان برداشت و جلوگیری از اضافه برداشت»، «اصلاح و تعدیل پروانههای چاههای کشاورزی مجاز بر اساس میزان آب قابل برنامهریزی (۷۵ درصد آب تجدیدپذیر)» و «برخورد قانونی و انسداد چاههای غیرمجاز برای کنترل برداشتهای بیرویه» است. از دیگر محورهای این طرح «تشکیل و تقویت تشکلهای آببران به منظور جلب مشارکت بهرهبرداران در مدیریت منابع آبی با افزایش آگاهی و مسئولیتپذیری آنها»، «اجرای سند سازگاری با کمآبی استان با هدف دستیابی به آب قابل برنامهریزی به صورت پلکانی و در دو مرحله که صرفهجویی حدود ۳۶۰میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی را هدف قرار داده است»، «استفاده مجدد از پساب تصفیه شده در بخشهای مختلف»، «اطلاعرسانی، آموزش و فرهنگسازی، افزایش آگاهی عمومی و تغییر الگوی مصرف آب در میان تمامی اقشار جامعه» و «تقویت گروههای گشت و بازرسی و مقابله با تخلفات» است.
اجرای موفق طرح احیا و تعادلبخشی، دستاوردهای کلیدی برای استان یزد به ارمغان خواهد آورد؛ از جمله این دستاوردها میتوان به تثبیت و حتی افزایش سطح آبهای زیرزمینی در برخی دشتها، بهبود کیفیت آب، کاهش فرونشست زمین، حفظ محیط زیست و پایداری فعالیتهای کشاورزی و صنعتی اشاره کرد. این اقدامات نه تنها به حفظ حیات کنونی استان کمک میکنند، بلکه تضمینکننده آیندهای پایدار برای نسلهای بعدی نیز خواهند بود. ناگفته نماند این طرح با چالشهایی هم روبهروست که از آن جمله میتوان به ناکافی بودن ظرفیتهای قانونی، عدم انسجام فرابخشی در مدیریت آب، کمبود بستههای اقتصادی جامع برای پشتیبانی از طرح و نیز نیاز به مشارکت فعالتر و مؤثرتر تمامی ذینفعان از جمله کشاورزان، صنعتگران و عموم مردم اشاره کرد.
همچنین تنشهای اجتماعی پیرامون انتقال آب و نیاز به گفتمانسازی و همافزایی میان استانها مسئلهای است که نیازمند رویکردی جامع و مدبرانه است.
