جوان آنلاین: در شرایطی نفسهای پاییز به شماره افتاده و صدای پای زمستان به وضوح میشنویم که یکی از خشکترین پاییزهای تاریخ کشورمان را تجربه کردیم. هر چند طی روزهای اخیر در نقاط مختلف کشور شاهد بارشهایی بودیم و پیشبینیها از نرمال بودن وضعیت بارشها در زمستان امسال حکایت دارد، اما طبق تأکید معاون محیطزیست دریایی و تالابهای سازمان حفاظت محیطزیست این میزان بارش قادر به جبران شرایط سال آبی نیست. خشکسالی پیوستهای که از سال قبل آغاز شد و تا انتهای پاییز امسال ادامه یافت، اثرات بسیار شدیدی بر جا گذاشته بهگونهای که حجم مخازن بسیاری از سدهای ما به حد صفر رسیده و عملاً از مدار بهرهبرداری خارج شدهاند و به تراز ایمنی سدها رسیدهاند؛ ترازهایی که پایینتر از آن دیگر اجازه برداشت آب وجود ندارد. بنابراین، با وجود بارشهای پیشبینی شده به شرایط نرمال نخواهیم رسید. وی همچنین فرونشستها را نشانه سوءمدیریتی منابع آبی میداند.
پاییز امسال اصلاً رنگ و بوی پاییز را نداشت! با وجود آنکه امسال چندمین سالی که پی در پی با خشکسالی درگیر بودیم، اما هیچ سالی به اندازه امسال پاییزش خشک و بیآب نبود. ریشههای بحران آب امروز را باید در سالهای قبل جستوجو کنیم؛ ریشهیابیهایی که نشان میدهد حتی موضوعی مانند تغییر اقلیم را هم دست ساخته انسان است و سوءمدیریتهای صورت گرفته در ۱۰۰ سال اخیر موجب تغییر اقلیم در کشور و غلبه خشکسالی و ابربحران فرونشست زمین شدهاست. حالا آنطور که دکتر «احمدرضا لاهیجانزاده» معاون محیطزیست دریایی و تالابهای سازمان حفاظت محیطزیست نتایج این سوءمدیریتها در مدیریت منابع آبی موجبشده تا حالا شاهد ناترازی شدید در منابع آب زیرزمینی باشیم که به عدد ۱۴۰ میلیارد مترمکعب تراز منفی در مصرف تجمعی آبهای زیرزمینی رسیدهاست. این یعنی ۱۴۰ میلیارد مترمکعب بیش از توان اکولوژیکی منابع آب زیرزمینی برداشت کردهایم و امروز به پدیده فرونشست زمین رسیدهایم. طبق تأکید وی فرونشست به معنای پایان یک چرخه مدیریت است.
این بارشها کافی نیست
طی هفته گذشته، اما بارشهای نسبی لبهای خشکیده بخش مختلف کشورمان را کمیتر کرد و برایمان دلخوشی شد. با وجود این معاون محیطزیست دریایی و تالابهای سازمان حفاظت محیطزیست هر چند بارشهای اخیر را خوب میداند، اما متعقد است این بارشها جبران کمآبیهایمان نیست!
وی به تسنیم میگوید: «موج بارش اخیر که از اواخر هفته گذشته آغاز شد و تا یکشنبه ادامه یافت، بارشهای نسبتاً خوبی را به همراه داشت.»
طبق توضیحات لاهیجانزاده، یکی از ویژگیهای این سامانهای که اخیراً وارد کشور شد، سرعت کم حرکت ابرها بود؛ بهطوریکه نزدیک به پنج روز بر فراز ایران مستقر بود. بنابراین شانس بیشتری برای جبران کمبارشیها به ما داد.
دومین ویژگی این سامانه این بود که بارشها خوشبختانه حوزه زاگرسی، یعنی هم زاگرس و هم البرز را پوشش داد. با توجه به اینکه عمده سدهای کشور نیز در همین حوزه مستقر شدهاند، امکان جبران کاهش بارندگی بیشتر فراهم میشود تا زمانی که بارشها مثلاً در پهنه فلات مرکزی رخ دهد.
وی در عین حال با اشاره به پیشبینیهای هواشناسی معتقد است بارشهای امسال قادر نیست ما را به شرایط نرمال برساند. لاهیجانزاده اینگونه توضیح میدهد: «بر اساس پیشبینیهای هواشناسی در کشور ما، در زمستان پیشرو، میزان بارشها در حد نرمال و اندکی بالاتر از نرمال خواهد بود، اما با توجه به اینکه در پاییز امسال تقریباً بارشها بسیار ناچیز بود و بهطور میانگین حدود ۸۲ درصد کاهش بارندگی داشتیم، نمیتوان گفت که این میزان بارش واقعاً قادر به جبران شرایط سال آبی باشد.
نکته دوم این است که خشکسالی پیوستهای که از سال قبل آغاز شد و تا انتهای پاییز امسال ادامه یافت، اثرات بسیار شدیدی بر جا گذاشتهاست؛ بهگونهای که حجم مخازن بسیاری از سدهای ما به حد صفر رسیده و عملاً از مدار بهرهبرداری خارج شدهاند و به تراز ایمنی سدها رسیدهاند؛ ترازهایی که پایینتر از آن دیگر اجازه برداشت آب وجود ندارد، بنابراین، جبران این شرایط در سال آبی پیشرو بر اساس پیشبینیهای هواشناسی تا حدودی امکانپذیر است، اما نه بهگونهای که تصور کنیم به شرایط نرمال خواهیم رسید؛ خیر، به شرایط نرمال نخواهیم رسید.»
عملکرد انسانی سببساز تغییر اقلیم
این کارشناس با تأکید بر اینکه تغییر اقلیم نیز ریشه در عملکرد انسان دارد، میافزاید «اگر بخواهیم ریشهای نگاه کنیم، اساساً صد درصد مسائلی که امروز در حوزه محیطزیست جهان به وجود آمده، آثار و تبعات فعالیتهای انسانی است.»
طبق توضیحات وی پدیده گرمشدن زمین موجب بروز تغییر اقلیم شده و این گرمشدن زمین نیز ناشی از انتشار برخی گازهای گلخانهای است که باز هم انسان عامل اصلی آن بودهاست. تفاوت اینجاست که اثر تغییر اقلیم یک اثر جهانی است و ما در یک کشور بهتنهایی نمیتوانیم با آن مقابله کنیم، اما میتوانیم به اندازه سهم خودمان، با همکاری حدود ۲۰۰ کشور دیگر دنیا، هر کدام در حد سهم خود وارد عمل شویم تا این اثر را کاهش دهیم و بهمرور زمان آن را متعادل کنیم.
لاهیجانزاده تصریح میکند: «مطالعات نشان دادهاند که اثر تغییر اقلیم در حوزههای آبریز متفاوت است، اما بهطور میانگین حدود ۲۰ درصد بر میزان روانابها و بهطور کلی بر منابع آب تجدیدپذیر اثرگذار بودهاست. در ایران، سهم عمده مشکلات به این بازمیگردد که ما با فعالیتهای انسانی خود، اثر تغییر اقلیم را بهشدت تشدید کردهایم.»
پایان یک چرخه مدیریت
از نگاه لاهیجانزاده فرونشست به معنای پایان یک چرخه مدیریت است. اگر مدیریت ناصحیح منابع آب را آغاز کنید، شروع آن با از دست رفتن تالابها و پایان آن با فرونشست زمین همراه خواهد بود. ما در ایران، از آغاز تا پایان این مسیر را طی کردهایم و این مسئله دقیقاً بیانگر سوءمدیریت است.
معاون محیطزیست دریایی و تالابهای سازمان حفاظت محیطزیست تأکید معتقد است بهطور کلی، در ایران روش مدیریت منابع و مصارف آب، روش درستی نبوده و این مسئله باعث شدهاست که متأسفانه منابع و فرصتهای زیادی را از دست بدهیم و ثروتهای کشور کاهش یابد. یکی از نتایج این وضعیت، ناترازی شدید در منابع آب زیرزمینی است که به عدد ۱۴۰ میلیارد مترمکعب تراز منفی در مصرف تجمعی آبهای زیرزمینی رسیده و امروز به پدیده فرونشست زمین رسیدهایم.
به گفته وی ما از حدود ۱۵ سال پیش با از دست رفتن حقابه تالابها مواجه شدیم و این آغاز بر هم خوردن تعادل بود؛ یعنی سهم تالابها را گرفتیم و توسعه کشاورزی را جایگزین کردیم و این روند بهتدریج ادامه پیدا کرد تا جایی که تالابها خشک شدند.
ابتدا تالابها را از دست دادیم، سپس رودخانهها کمآب شدند، بعد سفرههای آب زیرزمینی خشک شدند و در انتهای این زنجیره، به پدیده فرونشست رسیدیم. اکنون ما در مرحله فرونشست زمین قرار داریم؛ یعنی تقریباً تمام آن ثروتهای طبیعی از دست رفته است.
آغاز چالش آبی
لاهیجانزاده تصریح میکند: «از دهه ۶۰ هشدار اختلاف میان منابع و مصارف آغاز شدهاست. در سالهایی مانند ۶۶ و ۶۷، میزان منابع و مصرف تقریباً برابر بود، اما از آن مقطع به بعد، فاصله بهتدریج شکل گرفت. برای مثال، در سالهای ۸۲ و ۸۳، تراز تجمعی آبهای زیرزمینی به حدود منفی ۴۵ میلیارد مترمکعب رسید؛ در حالی که در سالهای ۶۷ و ۶۸ این عدد حدود منفی ۱۵ میلیارد مترمکعب بود. اینها سالهایی بودند که میشد بهموقع وارد عمل شد و بلافاصله جلوی این روند را گرفت، اما چنین اقدامی انجام نشد تا اینکه به وضعیت امروز رسیدیم.»
طبق توضیحات وی وقتی فرونشست رخ میدهد، سفره آب زیرزمینی در آن محدوده فشرده میشود؛ از بستر سنگی تا لایههای متخلخل خاک که تا سطح زمین امتداد دارند. آب در این بخشهای متخلخل ذخیره میشود و زمانی که چاه حفر میشود، آب از همین مسیرها وارد چاهها میشود، اما وقتی سفره فشرده میشود، این آب از تخلخل خاک خارج شده و فشردگی رخ میدهد. در چنین شرایطی، حتی اگر در آینده برداشتها متوقف شود و بارندگی نیز مناسب باشد، دیگر مخزنی وجود ندارد که بتواند این آب را ذخیره کند.
بنابراین، بیشترین آسیب متوجه آبهای زیرزمینی است. برای مثال، اگر یک تالاب دوباره آبگیری شود، امکان بازگشت حیات به آن وجود دارد، اما سفرههای آب زیرزمینی از جمله موارد غیرقابل جبران هستند و جزو خسارتهای محیطزیستی به شمار میروند که امکان بازگشت ندارند.
حدود ۴۹۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز هم جان آبهای زیرزمینی را گرفتهاست. لاهیجانزاده میگوید: «اینکه ما تأکید میکنیم باید در بخش کشاورزی و در میزان برداشت از آبهای زیرزمینی تجدیدنظر شود، دقیقاً به همین دلیل است؛ تا فرصت زمانی ایجاد شود که سطح آبهای زیرزمینی بتواند دوباره بهتدریج بالا بیاید. بنابراین باید از ساماندهی چاههای غیرمجاز شروع کنیم و همزمان به اضافهبرداشت از چاههای مجاز بپردازیم. اگر این اقدامات آغاز شود، میتوانیم بهتدریج تعادل میان آبهای سطحی رودخانهها و آبخوانهای زیرزمینی را بازگردانیم.»
