جوان آنلاین: اهمیت کریدورها و نقش برجسته و سازنده آن در همبستگی و شکوفایی اقتصاد و تجارت سبب شده است کشور‌های جهان تلاشی وافر برای ایجاد و توسعه آن داشته باشند. ایران نیز به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی منحصر‌به‌فرد خود هم در منطقه و هم در جهان، بسیار مورد توجه قرار دارد. در مقابل، دور زدن و حذف ایران از مسیر‌های تزانزیتی برای ایجاد انزوای بین‌المللی و اعمال فشار‌های چندوجهی به یکی از راهبرد‌های دشمنان کشور تبدیل شده است، به همین دلیل نبرد کریدورها، جبهه جدیدی را در عرصه تقابل و منازعه به وجود آورده است که ضرورت توجه و سرمایه‌گذاری دولت را بیش از گذشته می‌طلبد. در همین راستا، گفت‌وگویی با مهدی خورسند، کارشناس مسائل بین‌الملل و اوراسیا داشته‌ایم تا جنبه‌های مهم این موضوع را واکاوی کنیم.
با توجه به ورود نخستین قطار ترانزیتی روسیه به بندر خشک ریلی تهران (آپرین) در مسیر عراق، اهمیت ژئوپلیتیکی این اقدام را چگونه تحلیل می‌کنید؟
در دوره کنونی، موضوع کریدور‌های حمل ونقل (خشکی، ریلی و دریایی) به یکی از محور‌های اصلی تقابل و تلاش در دوران گذار نظم بین‌الملل تبدیل شده است. کشور‌ها و بازیگران بین‌المللی اصلی می‌کوشند تسلط دقیق و کاملی بر راه‌های ترانزیتی پیدا کنند. دلیل این تلاش آن است که کنترل مسیر‌های ترانزیتی، به معنای تسلط بر شریان‌های اصلی اقتصاد و حمل‌ونقل جهانی است و این تسلط، در نهایت به کنترل مبادی اقتصادی منجر می‌شود. به عنوان مثال، تنگه مالاگا را در نظر بگیرید که بیش از ۵۰درصد از مبادلات انرژی و اقتصادی چین از آن عبور می‌کند. اگر کشوری بتواند بر این تنگه مسلط شود یا حتی در آن ایجاد مخاطره کند، تأثیرش بر اقتصاد چین و حتی اقتصاد جهانی بسیار چشمگیر خواهد بود. تنگه هرمز نیز در منطقه خلیج‌فارس از همین اهمیت برخوردار است. امروز، کشور‌های جهان در حال ایجاد کریدور‌های جدید ریلی، دریایی و جاده‌ای هستند تا تسلط خود را بر مبادی اقتصادی و شریان‌های انرژی توسعه دهند. پروژه «کمربند و راه» (ابریشم جدید) نمونه‌ای از این تلاش است. پروژه «آیمک» که از هند شروع می‌شود و از طریق کشور‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس به سرزمین‌های اشغالی و سپس اروپا می‌رود، نمونه بارز دیگری است، البته کریدور‌های روسیه، از جمله کریدور شمال- جنوب (شامل روسیه، ایران و هند) نیز از همین قاعده پیروی می‌کنند. با توجه به این نکات، کریدور
شمال- جنوب را می‌توان یکی از پراهمیت‌ترین کریدور‌های دنیا دانست که کشور‌های محصور در خشکی آسیای مرکزی را به آب‌های گرم جنوبی متصل می‌کند. در این میان، جایگاه ایران اهمیت خود را بیش از پیش نشان می‌دهد. این کشور‌ها برای دسترسی به آب‌های آزاد و فرار از انحصار جغرافیایی، به ژئوپلیتیک ایران نیاز مبرم دارند. ایران با دارا بودن سه اصل اساسی «امنیت»، «کوتاهی مسیر» و «صرفه اقتصادی» که مزیت‌های یک کریدور ترانزیتی موفق هستند، موقعیت منحصربه‌فردی دارد. روس‌ها نیز به دنبال بهره‌برداری از این ژئوپلیتیک هستند، به ویژه آنکه در جنگ با اوکراین، از غرب تحت فشارند و از شرق با محدودیت‌های جغرافیایی روبه‌رو هستند. در چنین شرایطی، مسیر جنوبی از طریق ایران، به راهی حیاتی برای آنان تبدیل شده است. برای ژئوپلیتیک ایران، علاوه بر کریدور شمال- جنوب، کریدور‌های دیگری نیز تعریف شده است، از جمله: کریدور پاکستان- ایران- ترکیه، کریدور هند- ایران- افغانستان، کریدور هند- ایران- آسیای مرکزی، کریدور گرجستان- ایران- خلیج‌فارس (دریای سیاه به خلیج‌فارس). این کریدورها می‌توانند به ما در دسترسی بهتر و مؤثرتر به بازار‌های بین‌المللی کمک کنند، حتی کریدور ریلی کنونی که از روسیه به ایران و سپس به عراق می‌رود، نشان می‌دهد نقشه‌های رقبای منطقه‌ای مانند ترکیه برای حذف ژئوپلیتیک ایران از معادلات منطقه، عملاً غیرممکن و جذابیت کریدور ایران برای همسایگان بیش از پیش آشکار شده است، با این حال برای تحقق این ظرفیت، به الزامات و زیرساخت‌هایی نیاز داریم. ما هنوز خلأ‌های بزرگی در تکمیل این کریدورها داریم که بزرگ‌ترین آنها، کریدور‌های «رشت- آستارا» و «زاهدان- چابهار» هستند. به نظر می‌رسد طبق وعده دولت و استاندار سیستان‌وبلوچستان، تکمیل خط ریلی زاهدان- چابهار تا پایان سال جاری کار دشواری باشد، اگرچه کار در جریان است. در مورد رشت- آستارا نیز هنوز زمین‌های مورد نیاز خریداری نشده است. دولت قول داده است تملک زمین‌ها را تا پایان سال انجام دهد و روسیه نیز متعهد شده است از ابتدای ۱۴۰۵ در صورت آماده بودن زمین‌ها سرمایه‌گذاری کند، اما متأسفانه در این فاصله وعده داده شده دولت، شدنی به نظر نمی‌رسد.
کریدورها چه نقشی در دور زدن یا مهار تحریم‌ها ایفا می‌کنند؟
در مورد تحریم‌ها، باید گفت هم ایران و هم روسیه تحت تحریم هستند، با این حال ترانزیت یک ویژگی بزرگ دارد: «تحریم‌ناپذیری». با توجه به مزیت‌های ژئوپلیتیکی که قبل‌تر ذکر شد، ما می‌توانیم همسایگان را به هم متصل کنیم. ایران با ۱۵همسایه آبی و خاکی، جغرافیای منحصربه‌فردی دارد که می‌تواند شمال عالم را به جنوب و شرق را به غرب متصل کند. این یک اصطلاح تاریخی در ژئوپلیتیک است. مکیندر، جغرافیدان برجسته جهان، موقعیت ایران را بسیار حائز اهمیت می‌دانست، زیرا ایران دقیقاً در منطقه‌ای قرار دارد که می‌تواند پل ارتباطی بین هارتلند (روسیه) و ریلند (خلیج‌فارس و اقیانوس هند) و همچنین مسیر حیاتی برای اتصال شمال به جنوب و شرق به غرب جهان باشد. اگر مزیت‌های ایران از حالت بالقوه به بالفعل درآید، همه همسایگان می‌توانند بار خود را با هزینه و زمان کمتر و صرفه اقتصادی بالاتر جابه‌جا کنند. این امر باعث می‌شود ایران بتواند تحریم‌ها را دور بزند، زیرا اقتصاد کشور‌های همسایه به ژئوپلیتیک ما وابسته می‌شود. این وابستگی یک مزیت بزرگ است، زیرا تاکنون ما هزینه حضور در نظام بین‌الملل را به تنهایی پرداخته‌ایم و وقتی تحریم می‌شویم یا رویداد دیگری اتفاق می‌افتد، هیچ دولتی واکنش نشان نمی‌دهد، اما اگر مسیر‌های ژئوپلیتیکی ما کامل شود و اقتصاد همسایگان از طریق ایران جریان یابد، هر تحریم جدیدی حداقل با واکنش کشور‌های همسایه مواجه خواهد شد. این یعنی ما هزینه را به تنهایی نمی‌پردازیم، بنابراین ترانزیت کالای همسایگان از خاک ایران، خود ابزاری ضدتحریم قدرتمند است. روس‌ها علاوه بر تحریم، در تنگنای ژئوپلیتیکی نیز قرار دارند و به جرئت می‌توان گفت تنها مسیر کوتاه، امن و مقرون‌به‌صرفه آنان برای دسترسی به بازار‌های جدید، ژئوپلیتیک ایران است. متأسفانه با گذشت بیش از سه سال از جنگ اوکراین، نتوانسته‌ایم سرمایه روسیه را برای تکمیل پازل‌های کریدور مانند شمال- جنوب جذب کنیم.
