جوان آنلاین: «خانواده» همچون آثار فرهنگی و هنری، بستر چندوجهی‌ای برای انتقال ارزش‌ها و معانی گوناگون است. هر کس بنا بر بینش و سلیقه خود، نقشی خاص برای خانواده قائل است، برخی از منظر روان‌شناسی، برخی از منظر جامعه‌شناسی یا فلسفی و برخی از دیدگاه تربیتی به آن می‌نگرند، با این همه امروزه با پیشرفت سریع فناوری‌های ارتباطی و اینترنت، بنیان خانواده در معرض «تهاجم فرهنگی» قرار گرفته است، بنابراین شایسته است در تحلیل وضعیت خانواده و تربیت کودک، به همه جنبه‌ها و تأثیرات رسانه‌ای توجه کنیم. لازم است والدین به تأثیرات محیط مجازی بر فرزندان‌شان آگاه باشند، چراکه فضای دیجیتال می‌تواند همانند خاستگاهی برای رشد یا انحراف کودک عمل کند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد عصر دیجیتال با خود چالش‌های متنوعی برای تربیت فرزندان به همراه آورده است: کاهش تعاملات رودررو، مواجهه مکرر با محتوای نامناسب، شکل‌گیری هویت‌های مجازی نامتناسب، کم‌تحرکی و مشکلات جسمانی ناشی از آن، آزار و اذیت سایبری (سایبر بولینگ) و اختلالات خواب، کاهش سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی در مواجهه با حجم انبوه اطلاعات. بررسی‌ها حاکی است استفاده بیش از حد از رسانه‌های دیجیتال در کودکان و نوجوانان با افزایش افسردگی، اضطراب، کاهش کیفیت خواب و احساس انزوا مرتبط است، همچنین مواجهه مکرر با محتوای پرخشونت (مثلاً در بازی‌های رایانه‌ای) موجب تشدید رفتار‌های پرخاشگرانه در کودکان می‌شود.
استفاده مفرط از رسانه‌های دیجیتال ارتباط معناداری با افزایش افسردگی، اضطراب و احساس انزوا در کودکان دارد.
مواجهه با محتوای خشونت‌آمیز در بازی‌ها و رسانه‌ها، رفتار‌های پرخاشگرانه و خشن کودکان را تشدید می‌کند.
کاهش تعاملات خانوادگی، ناآگاهی از خطرات فضای مجازی آسیب‌های اخلاقی زیادی به خانواده وارد می‌کند و هرچه استفاده از شبکه‌های مجازی در خانواده‌ها بیشتر شود، گفتوگو و صمیمیت خانوادگی کمتر شده و سرمایه اجتماعی خانواده در حال تحلیل خواهد بود.
کم‌تحرکی و مشکلات جسمی: ساعت‌های طولانی استفاده از وسایل الکترونیکی به جای فعالیت‌های بدنی، سلامت جسمی کودک را به مخاطره می‌اندازد (چاقی، مشکلات بینایی و اسکلتی)، همچنین الگو‌های خواب کودکان با روشن بودن شبانه‌روزی صفحات نمایش مختل می‌شود.
آسیب به رشد هویتی: کودکان ممکن است هویت‌شان را در دنیای مجازی جست‌و‌جو کنند، در نتیجه اعتماد به نفس و خودپنداره واقعی آنها مخدوش شود. از سوی دیگر، حمله به حریم خصوصی و مورد آزار قرار گرفتن در فضای سایبری (سایبرموبینگ) می‌تواند عواقب روانی جبران‌ناپذیری داشته باشد.
این تأثیرات منفی نشان می‌دهد اگر خانواده‌ها آگاهانه اقدام نکنند، فضای مجازی می‌تواند به تدریج جایگاه امن و آرام‌بخش خانواده را تضعیف کند.
خانواده امن‌ترین و تأثیرگذارترین بستر برای رشد اخلاقی و روانی کودکان است، به‌گونه‌ای که گفته شده «خانواده نهادی بی‌بدیل است» و «جامعه سالم از متن خانواده سالم می‌جوشد». در خانواده‌ای گرم و آرام، نیاز‌های عاطفی کودک تأمین می‌شود، اما اگر این آرامش نباشد، کودک برای یافتن رضایت خاطر به بیرون از خانه پناه می‌برد و در این مسیر گرفتار دام‌های فراوانی می‌شود. به‌عنوان مثال در حکایتی مشهور امام علی (ع) فرموده است: «فرزندان‌تان را به اخلاق و آداب خودتان تربیت نکنید، چون آنها برای زمان دیگری خلق شده‌اند»، این سخن به والدین یادآوری می‌کند باید با آگاهی از مقتضیات زمان، فرزندان را تربیت کنند تا گرفتار نیاز‌ها و تبعات منفی دنیای امروز نشوند.
راهکار‌هایی که خانواده‌ها می‌توانند برای محافظت فرزندان خود در برابر آسیب‌های فضای مجازی به کار گیرند عبارتند از:
افزایش سواد رسانه‌ای و دیجیتال: آگاهی‌بخشی به والدین و کودکان در مورد محتوای آنلاین و مهارت تشخیص مطالب مفید و مخرب.
نظارت معقول و حضور فعال والدین: تعیین قوانین خانوادگی برای زمان استفاده از اینترنت و بازی‌های کامپیوتری و نظارت روزانه بر فعالیت‌های آنلاین فرزندان (اما بدون ایجاد فضای کنترل افسارگسیخته).
تقویت پیوند عاطفی و ارتباط چهره‌به‌چهره: اختصاص زمان کیفی به فعالیت‌های مشترک خانوادگی (گفتوگو، بازی‌های فیزیکی، گردش) تا علاقه و دلگرمی کودک به ارتباط حقیقی افزایش یابد و کمتر به فضای مجازی پناه ببرد.
تخصیص الگوی مصرف معقول فناوری: محدود کردن استفاده از شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های دیجیتال بر اساس سن و شرایط کودک و استفاده از فناوری‌های کم‌خطر (مثلاً به جای بازی‌های آنلاین خشن، بازی‌های آموزشی و خلاق).
ایجاد محیط امن فرهنگی و اخلاقی: تکیه بر آموزه‌های اخلاقی و دینی خانواده برای ترسیم چارچوب‌های رفتاری و الگوسازی مثبت، به‌گونه‌ای که کودک با پشتوانه اعتقادات و ارزش‌ها، خود را از گزند ارزش‌های سطحی و ضد اخلاق رسانه‌ای مصون بداند.
بر اساس تحقیقات، آموزش «شهروندی دیجیتال» و نظارت آگاهانه والدین به طور معناداری اثرات منفی فضای مجازی را کاهش می‌دهد. افزون بر این، متخصصان تربیت توصیه می‌کنند شیوه‌های تربیتی باید بر اساس مقتضیات زمان تحول یابند، چنانکه امام صادق (ع) فرمود: «کسی که بدون بصیرت عمل کند، مانند کسی است که بیراهه می‌رود و هرچه شتاب کند، از مقصد دورتر می‌شود.»
در پایان باید خاطرنشان کرد که فضای رسانه‌ای امروز به سرعت در حال تغییر است و تحکیم بنیان خانواده تنها با آگاهی و تدبیر ممکن است. والدین و مربیان باید خود را به حداقل سواد رسانه‌ای مجهز کنند تا از ظاهر فریبنده محتوا عبور کرده و اهداف سازندگان آن را بشناسند. خانواده به عنوان دژی مستحکم می‌تواند با تحلیل هوشمندانه رسانه‌ها و تقویت روابط انسانی، آینده‌ای سالم و سرشار از آرامش را برای فرزندان خود تضمین کند.
