جوان آنلاین: شاید تصورش برای بسیاری عجیب باشد، اما روباه‌هایی که روزگاری در حاشیه‌های جنگل‌ها و تپه‌های اطراف پایتخت زندگی می‌کردند، حالا پا به خیابان‌ها، پارک‌ها و حتی پشت‌بام‌های ساختمان‌های پرجمعیت تهران گذاشته‌اند. از میدان هفت‌تیر تا کوچه‌های خلوت، این میهمانان ناخوانده و البته جدید شهر، آرام به دنبال غذا هستند. جانورانی که البته موجب نگرانی ساکنان تهران نیز شده‌اند.
طی ماه‌های اخیر، حضور روباه‌ها در تهران به طور چشمگیری افزایش یافته‌است. گزارش‌های مردمی از نقاط مختلف شهر تهران، از میدان‌های مرکزی گرفته تا محله‌های مسکونی، به همراه تصاویر و فیلم‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، گواه این تغییر اساسی هستند. روباه‌هایی که شب‌ها به دنبال شکار موش‌ها و جوندگان شهری هستند، با رفتاری محتاطانه و معمولاً دور از چشم انسان‌ها، در حال همزیستی با شهروندان هستند!
روباه‌هایی در جست‌وجوی همزیستی
البته حضور روباه‌ها در اطراف تهران موضوع تازه‌ای نیست. سال‌هاست که ساکنان حاشیه‌های غربی و شمالی شهر گهگاه با این حیوانات روبه‌رو شده‌اند. بر خلاف تصور عمومی، برخی حیوانات وحشی نه از سر اجبار، بلکه با انتخاب خود در شهر‌ها زندگی می‌کنند. این را محمدعلی یکتانیک، کارشناس حیات‌وحش به «جوان» می‌گوید: «در سراسر جهان، گونه‌هایی مثل راکون، سنجاب، سمور و حتی کوگر یا شیر کوهی، در شهر‌ها زندگی می‌کنند. به این پدیده می‌گویند حیات‌وحش شهری (Urban Wildlife). روباه هم یکی از آنهاست.» به گفته این کارشناس، برخلاف گونه‌هایی مانند گرگ، پلنگ یا خرس که ورودشان به محدوده شهری نشانه‌ای از تخریب شدید زیستگاه‌ها و کمبود منابع غذایی است، در مورد روباه و شغال موضوع فرق می‌کند: «برخی جانوران مثل روباه، سمور یا حتی برخی پرندگان، اساساً زندگی در شهر را ترجیح می‌دهند. این به معنای نابودی زیستگاه طبیعی‌شان نیست، بلکه بخشی از سازگاری طبیعی‌شان است. آنها سال‌ها پیش در کنام‌های داخل یا اطراف تهران زندگی می‌کردند و حالا که جمعیت سگ‌های ولگرد کاهش پیدا کرده، توانسته‌اند به این محیط‌ها برگردند.»
از شکار موش تا سکونت در پشت‌بام
با وجود ظاهر دلنشین و رفتار محتاط، حضور روباه‌ها در شهر ممکن است پرسش‌هایی درباره امنیت، بهداشت یا مزاحمت ایجاد کند، اما یکتانیک در پاسخ می‌گوید: «ما طی سال‌ها کار میدانی، مورد مستندی از مزاحمت یا خطرآفرینی روباه‌ها برای شهروندان نداشتیم. این حیوانات عمدتاً شب‌فعال هستند، روز‌ها در لانه یا محل استراحت می‌مانند و شب‌ها برای یافتن غذا حرکت می‌کنند. واقعاً هیچ ضرورتی ندارد که از دیدن آنها نگران باشیم.»
او حتی معتقد است این گونه‌ها می‌توانند نقش مفیدی در اکوسیستم شهری داشته باشند: «روباه‌ها شکارچی طبیعی موش‌ها و جوندگان کوچک هستند. حضورشان به کنترل جمعیت آفات شهری کمک می‌کند. نباید آنها را تهدید ببینیم، بلکه می‌توانیم این موجودات را بخشی از چرخه طبیعی شهر بدانیم.»
با افزایش گزارش‌ها از مشاهده روباه‌ها در محله‌های مسکونی، توجه‌ها به مسئولیت نهاد‌هایی مانند سازمان حفاظت محیط‌زیست و شهرداری تهران جلب شده‌است، اما راه‌حل، حذف یا جابه‌جایی فوری این حیوانات نیست. یکتانیک تأکید می‌کند: «هیچ نیازی به دخالت شهرداری یا آتش‌نشانی نیست، مگر در شرایط خاص مثل گیر افتادن یا مجروح شدن حیوان. حضور روباه در حیاط خانه یا پشت‌بام یک ساختمان نیمه‌کاره، تا زمانی که رفتاری تهاجمی یا غیرطبیعی نداشته باشد، نباید موجب نگرانی باشد.»
کلید تعادل شهری در دست شهروندان
تجربه شهر‌های دیگر جهان نشان داده که تعامل صحیح مردم با حیات‌وحش شهری، کلید اصلی در کاهش تنش‌هاست. در همین راستا، نقش شهروندان ایرانی نیز حیاتی است، اینکه از غذا دادن به روباه‌ها پرهیز و از تماس فیزیکی یا تعقیب حیوان خودداری کنند.
به‌گفته یکتانیک، بسیاری از تماس‌هایی که با گروه‌های امداد حیات‌وحش گرفته می‌شود، صرفاً ناشی از نگرانی بی‌دلیل مردم از دیدن این حیوانات است: «هیچ جای نگرانی نیست. اگر شهروندان از دیدن روباه‌ها لذت ببرند و به‌درستی رفتار کنند، شهر می‌تواند به محیطی مشترک برای انسان و حیات‌وحش تبدیل شود.»
از بدنامی تا سازگاری علمی
حدود سه سال پیش، افزایش چشمگیر تعداد روباه‌ها در شهر لندن موجب شد دانشمندان انگلیسی تحقیقات گسترده‌تری درباره این گونه انجام دهند. پروفسور داون اسکات، رئیس دانشکده علوم حیوانات دانشگاه ناتینگهام ترنت می‌گوید افزایش روباه‌ها در محیط شهری به بروز تعارض‌هایی با گربه‌ها منجر شده که در بیشتر موارد گربه‌ها برنده این رقابت بوده‌اند. اسکات معتقد است روباه‌ها به دلیل تصویر منفی‌ای که در فرهنگ عامه و داستان‌های کودکانه از آنها ساخته شده، به اشتباه جانوران موذی و خطرناک شناخته می‌شوند؛ در حالی که آنها گونه‌هایی شگفت‌انگیز و سازگار با محیط شهری هستند. تحقیقات نشان می‌دهد جمعیت روباه‌ها در لندن از دهه ۱۹۸۰ وجود داشته، اما زندگی مدرن شهری و منابع غذایی فراوان، باعث شده این حیوانات بیشتر دیده شوند و تعامل بیشتری با انسان‌ها داشته باشند.
بحث‌های فراوانی درباره غذا دادن به روباه‌ها در جامعه انگلیس وجود دارد؛ برخی معتقدند این کار به زیان روباه‌هاست و باعث وابستگی آنها به انسان می‌شود. همچنین تغذیه نادرست با غذا‌های پرچرب و ناسالم می‌تواند به سلامت آنها آسیب بزند و رفتار‌های طبیعی‌شان را تغییر دهد. محققان بر این نکته تأکید دارند که روباه‌های شهری به مرور زمان حتی تغییرات فیزیولوژیکی پیدا کرده‌اند که نشان‌دهنده سازگاری آنها با محیط جدید است.
آزمونی برای سیاست شهری نوین
حضور روباه‌ها در شهر تهران، نمایانگر یک روند پیچیده از تعامل بین زیستگاه‌های طبیعی و محیط شهری است که نیازمند درک علمی و رویکردی کارشناسانه است. این حیوانات بخشی از اکوسیستم جدیدی هستند که در حال شکل‌گیری در محدوده شهری است.
از این‌رو، مدیریت حضور آنها نباید بر پایه واکنش‌های احساسی یا اقدامات ضربتی باشد، بلکه باید مبتنی بر مطالعه دقیق رفتار و نیاز‌های زیستی این گونه‌ها و همچنین آموزش و مشارکت جامعه محلی شکل گیرد. کنترل هوشمندانه منابع غذایی و پسماند، ایجاد مناطق زیستگاه امن در حاشیه شهر و اطلاع‌رسانی شفاف به شهروندان می‌تواند ضمن حفظ تعادل اکولوژیکی، از بروز تنش‌های احتمالی پیشگیری کند. بدون شک همزیستی با حیات‌وحش شهری نیازمند تغییر نگاه و رویکرد است؛ از یک سو، باید خطرات واقعی و احتمالی بررسی و مدیریت شود و از سوی دیگر، نقش مثبت این گونه‌ها در اکوسیستم شهری نادیده گرفته‌نشود. تنها با رویکردی متوازن و علمی است که می‌توان هم سلامت شهروندان را تضمین و هم جمعیت روباه‌ها را حفظ کرد.
