جوان آنلاین: تولید نفت‌خام در ابتدای شهریورماه سال جاری به بالاترین سطح خود در ۵/۷ سال اخیر رسیده؛ اقدامی که در شرایط محدودیت‌های بین‌المللی از اهمیت بیشتری برخوردار است، با این حال این موفقیت بدون رکوردشکنی مشابه در تکمیل زنجیره ارزش باعث تداوم خام‌فروشی شده و یک دستاورد ناقص است.
۱۱۷ سال پیش و زمانی که نخستین چاه نفت در ایران فوران پیدا کرد کسی تصور نمی‌کرد این مایع سیاه بدبو به مهم‌ترین منبع درآمدی کشور تبدیل شود. از آن سال‌ها تغییرات زیادی در کشور ایجاد شده، اما یک چیز ثابت باقی مانده و آن وزن بالای خام‌فروشی در سبد انرژی کشور است.
ناپایداری منابع نفت در تنش‌ها و تحریم‌ها
فروش نفت‌خام اگرچه توانسته است به منبعی مهم برای درآمدزایی دولت‌ها تبدیل شود، اما این منابع ناپایدار بوده و با کوچک‌ترین لرزش دستخوش تغییر می‌شود؛ روزی کاهش قیمت نفت و روزی تحریم‌ها و چکاندن ماشه.
بر این اساس توصیه کارشناسان همواره بر تکمیل زنجیره ارزش در حوزه انرژی بوده است تا همپای تولید و صادرات نفت، از خام‌فروشی فاصله بگیریم و درآمد‌های قابل توجهی را محقق کنیم. منظور از زنجیره ارزش، مسیری است که یک ماده خام طی می‌کند تا به محصولاتی با ارزش افزوده بالا تبدیل شود.
یک بشکه نفت‌خام، اگر مستقیم فروخته شود، تنها قیمت روز بازار را به منابع کشور اضافه می‌کند، اما همان بشکه، اگر در پالایشگاه به فرآورده تبدیل شود، ارزشش چندین برابر می‌شود.
ناهمخوانی سهم فرآورده‌های پتروشیمی و پالایشی با ظرفیت نفت
طبق داده‌های جدید وزارت نفت، ظرفیت تولید نفت ایران در نیمه نخست۱۴۰۴ حدود ۵/۳ میلیون بشکه در روز برآورد می‌شود که با توجه به محدودیت‌های صادراتی، بخشی از آن در مصرف داخلی و بخشی در صادرات با شرایط خاص مصرف می‌شود. در حوزه گاز نیز تولید روزانه به مرز هزارو ۴۰میلیون‌مترمکعب رسیده که بخش عمده آن به مصرف داخلی، به ویژه بخش خانگی و نیروگاهی اختصاص دارد، با وجود این حجم تولید، مشکل اصلی کشور عدم‌شکل‌گیری کامل زنجیره ارزش است، به طوری که سهم فرآورده‌های پتروشیمی و پالایشی با ارزش افزوده بالا هنوز متناسب با ظرفیت منابع نیست.
چرا زنجیره ارزش نفت کامل نیست؟
پاسخ به این سؤال به مصائب ناشی از کمبود منابع در بودجه بازمی‌گردد، در کنار آن تحریم‌ها نیز نقش مهمی در کاهش سرمایه‌گذاری داشته‌اند. در سال۱۴۰۴ با وجود برخی همکاری‌های محدود با شرکت‌های چینی و روسی، همچنان شکاف فناوری میان ایران و پیشرفته‌ترین بازیگران صنعت پابرجاست.
تکمیل زنجیره ارزش بدون دسترسی به حفاری افقی، تزریق گاز هوشمند، سیستم‌های هوش مصنوعی نظارت بر مخازن و بهینه‌سازی فرایند‌های پالایشی دشوار خواهد بود.
با همه مواردی که به آن اشاره شد، اما به باور بسیاری از کارشناسان حوزه انرژی، واقعیت کم‌توجهی به زنجیره ارزش و تداوم خام‌فروشی نفت، نبود یک نقشه راه منسجم است.
ساختار زنجیره ارزش در کشور نامتوازن بوده، خوراک پایدار صنایع پایین دستی تضمین نشده و جای حلقه‌های فناوری پیشرفته خالی است.
بر این اساس مشاهده می‌شود که صادرات خام بر فروش داخلی خوراک باارزش به صنایع پایین‌دستی ارجحیت دارد، این در شرایطی است که بخش بزرگی از ظرفیت اقتصادی منابع زمانی آزاد می‌شود که نفت و گاز نه به شکل خام، بلکه به صورت سوخت فرآورش‌شده، محصولات پتروشیمیایی و مواد شیمیایی پیشرفته وارد بازار شوند. این تغییر، هم منطق اقتصاد مقاومتی را تقویت می‌کند و هم کشور را از دام نوسانات بازار جهانی نجات می‌دهد.
چالش‌های توسعه زنجیره ارزش
حسن عباس‌زاده، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سومین همایش زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی ایران با تأکید بر واکاوی چالش‌های توسعه زنجیره ارزش گفت: در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ زنجیره ارزش بررسی و ضمن تعریف نیاز‌های توسعه صنعت پتروشیمی کشور تمرکز بیشتری بر موضوع تکمیل زنجیره ارزش شد. وی با اشاره به اینکه برنامه هفتم توسعه بر توسعه هدفمند زنجیره‌های ارزش صنعت پتروشیمی تمرکز دارد، افزود: وظیفه صنعت پتروشیمی و شرکت ملی صنایع پتروشیمی این است که افزون بر افزایش ظرفیت حجمی صنعت از حدود ۶/ ۹۶ میلیون تن به ۱۳۱میلیون تن، ان‌شاءالله در پایان برنامه هفتم به‌طور ویژه در توسعه هر یک از زنجیره‌ها نیز پیشرفت کند، به طوری که برای هر کدام از زنجیره‌ها هدف‌های کمی مشخص شده است. عباس‌زاده درباره چالش تأمین سرمایه طرح‌های زنجیره ارزش گفت: تأمین سرمایه این طرح‌ها باید در کلان توسعه صنعت پتروشیمی دیده شود و تا سرمایه بالادست طرح زنجیره انجام نشود، پایین‌دست آن تکمیل نمی‌شود.
وی نبود تجربه اجرای طرح‌های زنجیره ارزش را از دیگر چالش‌های تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی دانست که سرمایه‌گذاران رغبت ورود به طرح را ندارند و تصریح کرد: شرکت‌های بخش خصوصی واقعی که ریسک بیشتری را می‌پذیرند و ورود به این طرح‌ها می‌کنند، مناسب‌تر هستند. مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی با تأکید بر اینکه محیط کسب‌وکار در صنعت پتروشیمی متناسب با طرح‌های زنجیره ارزش تغییر نکرده است، گفت: قواعد و قوانین باید متناسب با زنجیره ارزش باشد که در این زمینه تلاش‌های زیادی شده است.
«سیاستگذاری، سرمایه و فناوری» ۳ ضرورت مهم در تحقق تکمیل زنجیره ارزش
صنعت نفت و گاز ایران همچنان موتور اصلی اقتصاد کشور و تأمین‌کننده اصلی درآمد‌های ارزی است، اما در سال جاری بیش از هر زمان دیگری با چالش‌های ساختاری، محدودیت‌های خارجی و تغییرات بنیادین بازار جهانی انرژی روبه‌رو است. مرور آمار‌ها و روند‌ها نشان می‌دهد اتکای صرف بر صادرات نفت‌خام در شرایط بی‌ثبات تحریم‌ها و نوسانات قیمت، نه تنها پایداری اقتصادی را تهدید می‌کند، بلکه فرصت‌های کلان کشور برای ایجاد ارزش افزوده و اشتغال پایدار را نیز از بین می‌برد.
آنچه از اهمیت زیادی برخوردار است، توجه به این مسئله است که تحقق تکمیل زنجیره ارزش نسخه پیچیده‌ای داشته و نیاز به سرمایه، فناوری و مهم‌تر از همه ثبات سیاستگذاری دارد.
پیشرفت در این مسیر از اتاق فکر سیاستگذاران آغاز و به کارخانه ها، پالایشگاه‌ها و اسکله‌های نفتی و گازی ختم می‌شود.
باید پروژه‌های بالادستی و پایین دستی باهم پیش بروند، یعنی قبل از آغاز استخراج، صنایع تکمیلی و بازار فروش محصولات‌شان برنامه ریزی شده باشند. از سویی دیگر تأثیر تکمیل زنجیره ارزش را نباید صرفاً در قالب چند شاخص اقتصادی خلاصه کرد؛ این تغییر یک دگرگونی راهبردی در موقعیت اقتصادی و سیاسی کشور ایجاد می‌کند. کشوری که بتواند بخش بزرگی از میادین مشترک خود را توسعه دهد و فرآورده‌های متنوع به بازار عرضه کند، قدرت چانه زنی بیشتری در جامعه جهانی خواهد داشت.
