جوان آنلاین: حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی ملانوری، مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی- هنری مساجد کشور در گفتوگو با «جوان» می‌گوید: در یکی از مساجد، امام جماعت روی دیوار نوشته بود: «بچه‌های عزیز، مسجد محل حضور و بازی شماست. اگر بزرگ‌تر‌ها مزاحم شما شدند، به من اطلاع دهید»، این یک نگاه متفاوت و مثبت است. مشروح گفتوگو با وی در ادامه می‌آید.
جناب آقای ملانوری، به عنوان رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی- هنری مساجد، می‌توانید برای‌مان توضیح دهید که مسجد چه جایگاهی در جامعه دارد و کارکرد‌های آن چیست؟
مسجد اولین پایگاه اجتماعی مسلمانان است و به عنوان نخستین بنایی که پیامبر اسلام (ص) پس از ورود به مدینه بنا کردند، نقش بسیار مهمی در جامعه ایفا می‌کند. مسجد یک مکان چندبعدی است که علاوه بر جنبه‌های عبادی، ابعاد سیاسی، تربیتی و اجتماعی نیز دارد. از نظر عبادی، مسجد محل نماز، نماز جماعت و عبادات جمعی است. از بعد سیاسی، مسجد به عنوان محل ارتباط بین امت و امام عمل می‌کند و در طول تاریخ، چه در صدر اسلام و چه در دوره‌های پس از انقلاب اسلامی، بسیاری از مسائل اجتماعی و سیاسی مانند تجمعات و برگزاری انتخابات مسجد اتفاق افتاده است. مسجد همچنین نقش تربیتی دارد و مردم در آن اصول اعتقادی، احکام دین و اخلاق عملی را می‌آموزند، در واقع مسجد یک فضای آموزشی است که الگوسازی و تعلیمات دینی در آن انجام می‌شود. بعد اجتماعی مسجد هم بسیار برجسته است و مردم در آنجا از طبقات مختلف اجتماعی باهم تعامل دارند.
در بین کارکرد‌های مختلف مسجد، پس از کارکرد عبادی و نیایشی، کدام کارکرد بیشترین اهمیت را دارد و ویژگی‌های یک مسجد تراز از لحاظ اثرگذاری فرهنگی چیست؟
پس از کارکرد عبادی و نیایشی که مهم‌ترین کارکرد مسجد است، کارکرد فرهنگی مسجد اهمیت ویژه‌ای دارد. در واقع، کارکرد عبادی و نیایشی نیز به‌طور طبیعی جنبه فرهنگی و تربیتی دارد. مسجد محل ظهور رفتار‌های فرهنگی است، به این معنا که آنچه به عنوان رفتار‌های خوب یا بد در جامعه شناخته می‌شود، باید در عمل در جمع تجلی پیدا کند. مسجد مکانی است که رفتار‌های ناشایست در جمع اصلاح و رفتار‌های شایسته الگو قرار می‌گیرد و از آن ستایش می‌شود. یکی از بارزترین کارکرد‌های فرهنگی مسجد، توسعه و ارتقای فرهنگ عمومی است. مسجد برای اصلاح و ارتقای فرهنگ عمومی بهترین مکان است. در این فضا، افراد از گرایش‌ها و طبقات مختلف اجتماعی حضور دارند و این تنوع اجتماعی موجب می‌شود رفتار‌های نیکو در جمع شکل بگیرد و در واقع، مسجد می‌تواند مرکز تربیت فرهنگی باشد.
در دنیای امروز، کارکرد‌های اجتماعی و فرهنگی مسجد در کنار نقش عبادی آن چگونه می‌تواند باعث تقویت همبستگی و اتحاد میان خانواده‌ها و جامعه شود؟
همبستگی در یک جامعه زمانی شکل می‌گیرد که احساس همگرایی و همدلی در آن وجود داشته باشد. وقتی مردم احساس کنند نیازهای‌شان دیده می‌شود و توانمندی‌های‌شان مورد توجه قرار می‌گیرد، همبستگی ایجاد می‌شود. مسجد با تقویت بعد اجتماعی خود می‌تواند نقش بسیار مهمی در این زمینه ایفا کند. در محله‌ها یا روستاها، افراد ممکن است نیاز‌های مختلفی داشته باشند. برخی ممکن است مشکلات معیشتی یا مسائل سلامت و درمان داشته باشند یا برخی دیگر ممکن است به مشاوره نیاز داشته باشند. مسجد می‌تواند با توسعه ابعاد اجتماعی خود و تلاش برای حل این مشکلات، در واقع نقش یک مرکز حمایتی و همگرای اجتماعی را ایفا کند. مثلاً اگر در نزدیکی مسجد خانواده‌ای به دلیل مشکلات معیشتی نیاز به وام یا قرض‌الحسنه داشته باشد، مسجد می‌تواند با ارائه چنین امکاناتی، به رفع مشکلات زندگی مردم کمک کند، حتی خانواده‌هایی که در اوقات عبادی به طور منظم در مسجد حضور ندارند، می‌توانند از خدمات اجتماعی مسجد بهره‌مند شوند. این موضوع باعث می‌شود مردم مسجد را به عنوان یک نقطه ارتباطی و اتحادی در محل خود ببینند. مسجد جایی است که افراد با گرایش‌های فکری مختلف و اعتقادات متفاوت می‌توانند دور هم جمع شوند و مشکلات خود را باهم حل کنند. مقام معظم رهبری تأکید دارند که مسجد خانه خدا و خانه مردم است، این مفهوم به این معناست که مسجد خانه‌ای برای تمامی بندگان خداست که به آن پناه می‌برند تا مشکلات‌شان را حل کنند و امیدهای‌شان را برآورده سازند. مسجد با ارائه خدمات اجتماعی، می‌تواند همبستگی اجتماعی را تقویت کند و باعث ایجاد همگرایی و همدلی میان مردم شود. این همبستگی می‌تواند به عنوان یکی از عوامل اصلی برای تقویت جامعه و حل مشکلات اجتماعی عمل کند.
مسجد چه نقشی می‌تواند در تربیت دینی و اخلاقی نسل آینده ایفا کند و چگونه می‌توان آن را به یک پایگاه تربیتی مؤثر برای کودکان و نوجوانان تبدیل کرد؟
تجربه نشان داده است مسجد زمانی می‌تواند برای نونهالان مؤثر باشد که فضای حضور و بازی برای آنها مهیا باشد. مثلاً در یکی از مساجد، امام جماعت روی دیوار نوشته بود: «بچه‌های عزیز، مسجد محل حضور و بازی شماست. اگر بزرگ‌تر‌ها مزاحم شما شدند، به من اطلاع دهید.» این یک نگاه متفاوت و مثبت است. برخی افراد فکر می‌کنند مسجد باید مکانی آرام و ساکت باشد و جای بازی و نشاط نیست، اما واقعیت این است که اگر بخواهیم مسجد را به یک نهاد تربیتی تبدیل کنیم، باید زیرساخت‌های لازم را فراهم کنیم. این شامل برگزاری دوره‌های آموزشی، فعالیت‌های پرورشی، ورزش و امکانات برای سرگرمی‌های سالم و مورد علاقه نوجوانان می‌شود. بچه‌ها علاقه‌مند به بازی، مسابقه، تکنولوژی‌های نو و نوآوری‌های روز هستند و باید این علاقه‌ها در مسجد مورد توجه قرار گیرد. وقتی مسجد چنین فضایی را ایجاد کند، با محیط معنوی و روحانی‌اش می‌تواند نقش بسیار قوی در آموزش و تربیت داشته باشد. امام جماعت به عنوان مقتدای معنوی در این فضا حضور دارد و اخلاق دینی را ترویج می‌کند. آموزش‌ها و تربیت‌هایی که در فضای داوطلبانه و دلخواهانه مسجد به کودکان و نوجوانان داده می‌شود، به مراتب تأثیرگذارتر از آموزش‌های رسمی و اجبار در مدرسه است.
چگونه می‌توان مسجد را به محلی برای آگاهی‌دهی و آموزش مهارت‌های زندگی و تربیتی برای جوانان، نوجوانان و والدین تبدیل کرد؟
مسجد جایگاهی است که با برنامه‌ریزی درست، می‌تواند محل اجرای طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها باشد؛ از طراحی سفر و اردو گرفته تا کار‌های جهادی و خدمات عمومی. ما برای زندگی در اجتماع به مهارت‌های مختلفی نیاز داریم؛ مهارت گفتوگو، تعامل، همزیستی، شهروندی و اخلاق شهروندی. مسجد به دلیل حضور افراد با گرایش‌ها و طبقات مختلف، محیطی جامع و نماد اجتماع است و رفتار‌های اجتماعی در آن منتقل می‌شود. اگر برنامه‌های فرهنگی و دینی به خوبی اجرا شوند، مسجد می‌تواند نقش تربیتی و اجتماعی بسیار مثبتی ایفا کند، اما اگر این برنامه‌ها درست انجام نشود، می‌تواند اثرات منفی نیز داشته باشد. تاریخ انقلاب اسلامی و جریان مقاومت نشان‌دهنده نقش حیاتی مسجد است. حضرت امام خمینی (ره) که مکتب اسلام ناب محمدی (ص) را دنبال می‌کردند، مسجد را پایگاه نشر معارف و سیاست قرار دادند. ایشان معتقد بودند انقلاب برای اداره مسجد است و مسجد محلی برای بسیج نیروها، پشتیبانی از جبهه‌ها و ساماندهی نیاز‌های مردم بود. پس از انقلاب، مسجد نقش مهمی در اجتماع و سیاست داشت، اما با گذر زمان این نقش کمتر دیده شده و ضعیف شده است. اگرچه نهاد‌های تخصصی مانند بهزیستی، کمیته امداد و آموزش و پرورش وجود دارند، اما مسجد نقش منحصربه‌فردی در بروز همبستگی، استفاده از توانمندی‌های داوطلبانه و حل مشکلات اجتماعی دارد. جنگ تحمیلی اخیر که از سوی استکبار جهانی علیه ایران طراحی شد، نشان داد مسجد چگونه می‌تواند در بحران‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کند و با همبستگی مردم، پیروزی حاصل شود. امروز نیز مساجد ما نیازمند نقش‌آفرینی بیشتر و فعال‌تر هستند تا سهم خود را در جامعه ایفا کنند.
مسجد به عنوان یک مدرسه دینی و فرهنگی، چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد تا بتواند پایگاهی برای ارتقای آگاهی و عمق معرفت دینی در خانواده‌ها شود؟
برای اینکه مسجد بتواند نقش مؤثر فرهنگی و تربیتی ایفا کند، چند ویژگی کلیدی لازم است. ۱) کالبد و زیرساخت مسجد باید مناسب باشد، مسجد باید علاوه بر شبستان، دارای کلاس آموزشی، محل ورزش، کتابخانه و امکاناتی برای فعالیت‌های کودکان و نوجوانان باشد. ۲) نیروی انسانی مجرب و توانمند از اهمیت زیادی برخوردار است، به ویژه امام جماعت که مدیر مسجد است. هرچه امام جماعت توانمندتر باشد، مسجد پویاتر و پرمخاطب‌تر خواهد بود. علاوه بر امام جماعت، شبکه‌ای از نیروی انسانی مانند مدیر کانون فرهنگی- هنری، فرمانده پایگاه و هیئت امنا لازم است. ۳) برنامه‌ریزی دقیق و راهبردی مسجد اهمیت دارد، مسجد باید با شناخت دقیق از نیاز‌های منطقه خود، برنامه‌ای بلندمدت و چشم‌انداز مشخص داشته باشد و در مسیر آن حرکت کند.
با توجه به مسئولیت شما در ستاد هماهنگی کانون‌های مساجد، مهم‌ترین چالش‌ها و فرصت‌های موجود در مسیر تبیین نقش فرهنگی مسجد در خانواده‌ها چیست؟
از فرصت‌های مهم ما، وجود حدود ۸۰هزار مسجد در سراسر کشور است که با نیت خالص و مشارکت مردم ساخته شده‌اند و بسیاری از آنها امکانات بسیار خوبی دارند، همچنین شبکه نیروی انسانی متشکل از ائمه جماعات، روحانیت، هیئت امنا، مسئولان کانون‌های فرهنگی- هنری و بسیج، ظرفیت بزرگی است، اما چالش اصلی، رقابت نابرابر مسجد با ابزار‌های ارتباطی و فناوری‌های نوین است. تکنولوژی‌های روز، رسانه‌ها، بازی‌های کامپیوتری و شبکه‌های اجتماعی، بازار رقابتی سختی ایجاد کرده‌اند و اگر مسجد نتواند خود را به‌روز کند، ممکن است از میدان خارج شود. از طرفی، نقش‌پذیری نوجوانان در مسجد بسیار حیاتی است. دوره نوجوانی دوره‌ای است که جوانان احساس نیاز به نقش و مسئولیت در جامعه می‌کنند. ما باید به نوجوانان اعتماد کنیم و به آنها مسئولیت‌ها و نقش‌های واقعی در مسجد بدهیم، مثلاً دستیار فرهنگی، مسئول کتابخانه، مدیر آموزش یا مسئول برگزاری نماز باشند. این نقش‌پذیری نوجوانان باعث می‌شود آنها به دیگر همسالان خود نیز جذب مسجد شوند و فرهنگ دینی و اجتماعی در نسل‌های جدید نهادینه شود.
مسجد به عنوان یک مدرسه دینی و فرهنگی، چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد تا بتواند پایگاهی برای ارتقای آگاهی و عمق معرفت دینی در خانواده‌ها شود؟
من در اینجا به یکی از نکات مهم اشاره می‌کنم، مسجد خوب اساساً یک مکان مردمی است که از سوی مؤمنان و خیرین پایه‌گذاری شده است، معمولاً از محل موقوفات، مبرات و خیرات ساخته می‌شود، البته تلاش برای زیبایی‌های معماری مسجد مانند کاشی‌کاری‌ها، گلدسته‌ها و امکانات فیزیکی بسیار پسندیده است، اما آیا زمان آن نرسیده است که بخشی از هزینه‌های خیرین به عمران معنوی مسجد اختصاص یابد؟ زیرا احداث یک مسجد بزرگ و باشکوه ممکن است دو نسل نوجوان را پشت سر بگذارد، بدون اینکه بهره‌مندی معنوی کافی از آن برده شود. به نظر من، مهم‌ترین اقدامی که اکنون می‌توان برای ارتقای کارکرد فرهنگی مسجد انجام داد، تأمین منابع برای عمران معنوی مسجد است، یعنی منابع لازم برای فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی در مسجد که نقش بسزایی در تقویت مسجد به عنوان پایگاه دینی و تربیتی خانواده‌ها دارد.
برای تقویت بعد مشورتی و اجتماعی مساجد در حل مشکلات خانوادگی، چه استراتژی‌هایی می‌توان اتخاذ کرد تا تأثیرگذاری این پایگاه‌های فرهنگی افزایش یابد؟
یکی از استراتژی‌های مهم در این حوزه، توسعه خدمات مشاوره در مساجد است. نقش مراکز مشاوره را نباید نادیده گرفت، ولی این مراکز در برخی مناطق روستایی محدودیت دارند و در مناطق شهری هم دسترسی و هزینه‌ها ممکن است مشکل‌ساز باشد. ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی مساجد برنامه‌ای جدی برای ایجاد امکانات مشاوره در مساجد دارد، این خدمات می‌تواند به صورت حضوری یا آنلاین و با بهره‌گیری از مشاوران امین، با تجربه و متخصص، با هزینه‌ای اندک یا رایگان ارائه شود. این خدمات مشاوره‌ای به خانواده‌ها کمک می‌کند مشکلات عاطفی، اختلافات زوجین، مسائل تربیتی و آموزشی فرزندان و حتی مشکلات شغلی و اجتماعی را بهتر مدیریت کنند. این اقدام هم به کارکرد اجتماعی مسجد کمک می‌کند، هم سلامت روان جامعه را ارتقا می‌دهد و هم به تحکیم ارتباط خانواده‌ها می‌انجامد.
مسجد در تربیت «زن مقاوم» چه نقشی می‌تواند ایفا کند و چه آموزش‌ها و فعالیت‌هایی برای ارتقای توانمندی‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی زنان در مسجد می‌توان پیش‌بینی کرد؟
زنان همواره در فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی پیشگام بوده‌اند. پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین دفاع مقدس، مرهون همت و نقش بی‌بدیل زنان بوده است. در فرمایشات امام راحل و مقام معظم رهبری، بار‌ها به نقش زنان اشاره شده است؛ زنانی که با حضور فعال خود، تجهیز مردان و انتقال ارزش‌های اخلاقی، اعتقادی و دینی به فرزندان، تحولات عظیمی در کشور رقم زده‌اند. این زنان، نمونه‌های زینب زمانه‌اند؛ زنانی که در سخت‌ترین شرایط، چهار شهید یا چندین عزیز خود را تقدیم کرده‌اند و این برگرفته از مکتب اهل بیت (ع) و مکتب مقاومت است. مسجد به عنوان پایگاه این مکتب، نه تنها محیطی برای ذکر و یاد خداست، بلکه کانون تبادل ارزش‌های دینی و اخلاقی به شمار می‌رود. از ابتدای انقلاب تاکنون، مساجد، منابر، نماز‌های جماعت و مجالس سیدالشهدا (ع) مکان‌هایی بوده‌اند که چنین زنان و مردانی را تربیت کرده‌اند. امروز نیز در اداره امور فرهنگی مساجد، زنان نقش پیشتاز دارند. تعداد قابل توجهی از دختران و بانوان عضو کانون‌های فرهنگی مساجد، بسیج و تشکیلات دینی هستند. این حضور فعال در تأسیس حلقه‌های تربیتی، جهادی و نیکوکاری نشان‌دهنده جایگاه مؤثر زنان در مسجد و نقش مسجد در توانمندسازی فرهنگی، اجتماعی و مذهبی آنان است.
