جوان آنلاین: در یک تحقیقات میدانی از قهوه‌خانه‌ها، کافه‌ها، پاساژ‌ها و گیم‌نت‌ها، با جذب حداکثری از جمعیت جوانان و نوجوانان مشخص شد حدود ۱۷ ساعت در شبانه‌روز به مشتریان خود خدمات می‌دهند، این در حالی است که بسیاری از مساجد کشور تنها حدود چهار ساعت در شبانه‌روز فعال هستند، آن هم اغلب با حضور هیئت امنایی که بعضاً خسته، سالخورده و حتی گاه کم انگیزه‌اند! این مقایسه ساده، اما معنادار پرسشی مهم را پیش می‌کشد: «کدام جبهه پرکارتر و جذاب‌تر است؟!» کلیپی از مرحوم نادر طالب‌زاده در فضای مجازی با موضوع بسته بودن در‌های مساجد یکی از دلایل کم رونقی مساجد، دست به دست می‌چرخد. او در آن کلیپ با انتقاد از ساعت کاری محدود مساجد، صراحتاً می‌گوید: «ما تنها کشور مسلمانی هستیم که درِ مساجد را می‌بندیم و اگر فردی بخواهد بین روز غیر از ساعات نماز برای خلوت با خدا به مسجد برود، به درِ بسته برمی‌خورد!» او با اشاره به تجربه کشور‌های اسلامی مانند ترکیه، افغانستان و مالزی می‌گوید: «در مالزی با اینکه نیمی از مردم آن بودایی و هندو هستند، مساجدشان قبل از نماز صبح باز می‌شود و مردم در آن قرآن می‌خوانند. مساجد در این کشور‌ها بسیار جذاب هستند و این جذابیت نشان از خلاقیت به دلیل بازبودن مساجدشان است. اما در ایران چه؟! خلاقیت از بین رفته است، چون مساجد قفل شده‌اند. این می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین تفاوت‌های ما با دیگر کشور‌های مسلمان باشد.» در کنار این مسائل ورود پرقدرت شبکه‌های اجتماعی به زندگی خانواده‌ها نه تنها بخش زیادی از زمان روزانه افراد را به خود اختصاص داده، بلکه شیوه انتقال پیام و برقراری ارتباط را نیز به طور کلی متحول کرده است. در چنین شرایطی مسجد نمی‌تواند تنها با روش‌های قدیمی و محدود به نماز‌های یومیه، نقش‌آفرین باشد. مسجد باید به پایگاهی چند بعدی، جذاب و پاسخگو تبدیل شود و در‌های آن همواره به روی مردم باز باشد. در این زمینه با حجت‌الاسلام سیدناصر میرمحمدیان مدیرعامل بنیاد هدایت سازمان تبلیغات اسلامی به گفتوگو نشستیم. او با اشاره به وضعیت آماری و عملکردی مساجد در کشور هشدار داد نقش مساجد در جامعه امروز به شدت تضعیف شده است و اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، این نهاد محوری به تدریج جایگاه اجتماعی و فرهنگی خود را از دست خواهد داد.
کمتر از ۵۰ درصد مساجد فعال هستند
به گفته حجت‌الاسلام والمسلمین سیدناصر میرمحمدیان، ایران حدود ۸۰ هزار مسجد دارد که از این تعداد، ۱۷ هزار مسجد اهل سنت و ۶۳ هزار مسجد شیعه هستند. نکته قابل تأمل اینکه اکثر مساجد اهل سنت فعالند، اما از میان مساجد شیعه، تنها حداکثر ۳۰ هزار مسجد دارای نماز جماعت روزانه هستند، یعنی کمتر از ۵۰ درصد این مساجد واقعاً فعال هستند. میرمحمدیان در تحلیل دلایل کم رونقی مساجد می‌گوید: «اولاً، مداخلات متعدد نهاد‌ها و سازمان‌ها باعث شده است مسجد از حالت مردمی خارج شود. ثانیاً، مدیریت واحدی بر مسجد حاکم نیست. امام جماعت که باید مدیر و ستون فقرات مسجد باشد، عملاً اختیار کافی ندارد. به همین دلیل با وجود هیئت امنا و سایر ساختار‌های موازی با به هم ریختگی مدیریتی مواجهیم.»
مسجد، نه فقط محل نماز، بلکه مرکز زندگی است
در ادامه این گفتوگو، مدیرعامل بنیاد هدایت با انتقاد از رویکرد تقلیل گرایانه نسبت به مساجد می‌افزاید: «در صدر اسلام، مسجد مرکز حکمرانی محلی، آموزش، قضاوت، مشورت و اداره امور مردم بود، اما امروزه این تقلیل جایگاه به مکانی تنها برای برگزاری نماز، خود یکی از عوامل اصلی رکود و بی‌رمقی در مساجد است. همچنین مساجدی که باید محل آموزش، مشاوره، رسیدگی به امور مردم و حتی فرماندهی امور نظامی باشد، به دلیل تعدد متولیان، عدم مسئولیت پذیری و نداشتن اعتماد به ظرفیت مسجد، فقط حلقه‌ای از زنجیره اداری کشور شده است. امروز در مسجد به امام جماعت اعتماد نمی‌شود، ساختار‌های موازی زیاد شده و از خدمات اجتماعی خالی شده است.»
رونق و احیای مساجد با استقلال ممکن می‌شود
میرمحمدیان در ارائه راهکار‌های احیای کارکرد مساجد می‌گوید: «استقلال مساجد به این معنا که مساجد نباید وابسته به دولت باشند، بلکه باید با تکیه بر مردم و ظرفیت‌های محله اداره شوند و این از جمله راهکار‌هایی برای احیای مساجد است. همچنین مدیریت واحد، یعنی امام جماعت باید مدیر واقعی و مورد اعتماد مسجد باشد، تربیت نیرو‌های توانمند برای داشتن امامان و کنشگران مسجدی قوی که لازم به سرمایه‌گذاری و صبر است و تغییر رویکرد دولت به این صورت که دولت بداند مسجد فعال می‌تواند بسیاری از هزینه‌های اجتماعی را کاهش دهد از جمله راهکار‌هایی برای احیای مساجد است.»
افزایش حضور نسل جوان و خانواده‌ها در مساجد
با توجه به موارد یاد شده، اما در التهابات اجتماعی امروز و شرایط فرهنگی و اجتماعی حاکم لازم است جوانان را به سمت مکان‌های قابل اعتماد و امیدبخشی همچون مسجد جذب کنیم. حال با در نظر گرفتن این التهابات و جذابیت‌های گاه و بیگاه، چه راهکار‌هایی برای سوق دادن ذائقه فرهنگی جوانان به سمت فرهنگ دینی وجود دارد؟ با توجه به اینکه باید این فرهنگ دینی را در مساجد بیشتر از مکان‌های دیگر به دست آورد.
مدیرعامل بنیاد هدایت سازمان تبلیغات اسلامی برای تغییر ذائقه فرهنگی و سبک زندگی جوانان در نگاه به مساجد خاطرنشان می‌کند: «برای این تغییر در سبک زندگی دینی جوانان لازم است مسجد فراتر از موعظه و نصیحت عمل کند. زمانی که جوان ببیند مسجد مشکلش را زودتر و مؤثرتر از ادارات حل می‌کند، خودش جذب می‌شود. مسجد باید هویت محلی را تقویت کند، پاسخ واقعی به نیاز‌های مردم بدهد و به شخصیت و مشارکت جوانان احترام بگذارد. اما مسجد زمانی احیا می‌شود که از یک نهاد تحت مدیریت به یک نهاد مدیریت‌کننده تبدیل شود. این یعنی اعتماد به امام جماعت و مردم. اگر دولت به این باور برسد که یک مسجد فعال می‌تواند با یک‌دهم هزینه، ۱۰ برابر اثربخش‌تر از نهاد‌های موازی باشد، آنگاه نگاه به مسجد دگرگون خواهد شد.»
از نگاه او، چند اقدام اساسی دیگر برای افزایش حضور نسل جوان و خانواده‌ها در مسجد ضروری است. بازنگری در ترکیب هیئت امنا با پذیرش جوانان و بانوان، اعتماد به امام جماعت و پرهیز از کنترلگری. برنامه‌ریزی پویا با واگذاری مسئولیت واقعی به جوانان، ایجاد فضا برای خلاقیت و اجرای برنامه‌های متنوع فرهنگی، آموزشی و ورزشی و پذیرفتن نقش اجتماعی مسجد در قانون گذاری رسمی از طریق واگذاری برخی خدمات دولتی به مسجد با حفظ استقلال مدیریتی آن.
با توجه به رویکرد‌های پیشنهاد شده برای رونق مساجد و جذب جوانان و خانواده‌ها می‌توان گفت جبهه مسجد به عنوان یک نهاد فرهنگی و معنوی، کنار دیگر فضا‌های عمومی می‌تواند نقش مکمل و ارزشمندی ایفا کند. اگر مساجد با برنامه‌ریزی دقیق و نگاهی نو، فعال‌تر و جذاب‌تر شوند، نه تنها به تقویت فرهنگ دینی جوانان کمک خواهند کرد، بلکه بعد اخلاقی و معنوی آنان را نیز تقویت خواهند نمود.
با افزایش ساعات فعالیت مساجد، برگزاری برنامه‌های متنوع و هدفمند و ایجاد فضای صمیمی و جذاب، مساجد می‌توانند به مکانی تبدیل شوند که جوانان برای رشد همه جانبه خود به آن مراجعه کنند. این امر نه تنها به تربیت نسل جوان بر اساس ارزش‌های دینی و اخلاقی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به کاهش چالش‌ها و موارد غیراخلاقی در دیگر فضا‌های عمومی منجر شود.
در نتیجه با فعال‌تر و جذاب‌تر شدن جبهه مسجد، این مکان مقدس می‌تواند به عنوان یک الگوی موفق به تقویت پایه‌های اخلاقی و معنوی جامعه کمک کند و دستاورد آن، کاهش چالش‌ها و ارتقای سطح فرهنگی و اخلاقی در دیگر فضا‌های عمومی خواهد بود.
