جوان آنلاین: حدود سه دهه است که طرح کشت قراردادی با هدف برنامه‌ریزی و حمایت از کشاورزان به اجرا درآمده است. با اینکه این طرح می‌تواند ثمرات بسیار خوبی به همراه داشته باشد، اما اجرای ناقص آن در برخی استان‌ها مشکلاتی برای کشاورزان به وجود آورده و آنها را در ادامه راه با شک و شبهه مواجه کرده است. مثلاً در مازندران کشاورزان می‌گویند مسئولان توجهی به خواسته‌های آنها ندارند و وقتی قرار است بخشی از نیازهای‌شان را تأمین کنند این کار به درازا می‌کشد و فرصت‌ها از بین می‌رود؛ ضمن اینکه بی‌برنامگی‌ها باعث شده، سال گذشته بخش زیادی از سیب‌زمینی کشور به خاطر بیش تولیدی هدر برود و امسال هم چند هزار تن پیاز گندید و امحا شد.
حدود یک قرن پیش یعنی در سال ۱۳۰۲ بود که کشت قراردادی در ایران به صورت مدرن و با هدف مکانیزاسیون آغاز شد. در آن زمان، بذر پنبه از الیاف متوسط امریکایی وارد کشور شد و از سوی «شرکت مختلط پنبه ایران و روس» آزمایش شد. قبل از این تاریخ، مزارع پنبه در ایران به صورت سنتی وجود داشت، اما احیا و مکانیزه‌شدن آن از سال ۱۳۰۲ آغاز شد.
در واقع، فعالیت‌های کشت قراردادی در ایران از زمان‌های قبل نیز وجود داشته است، اما با هدف توسعه کشاورزی مدرن و با انعقاد قرارداد‌های رسمی بین کشاورزان و خریداران از سال ۱۳۰۲ آغاز شد. به عنوان مثال در قرن نوزدهم، پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۸۸۹، سرمایه‌گذاران اروپایی به ایران آمدند و برای کشت محصولات و صادرات آنها قرارداد‌های کشت را منعقد کردند.
کشت قراردادی، روی کاغذ مانده
از همان روز‌های اول که بحث اجرای طرح «کشت قراردادی» مطرح شد، بیشتر فعالان این عرصه و به‌خصوص کشاورزان می‌خواستند بدانند چه اتفاقی در این مسیر رخ خواهد داد. «کشاورزی قراردادی، یک نوع سیستم تولید در کشاورزی است که مطابق توافقی بین خریدار و کشاورز انجام و در قرارداد شرایط تولید و بازاریابی محصول ذکر می‌شود.» این تعریفی است که سازمان جهانی غذا و کشاورزی (FAO) ارائه داده است.
آنطور که وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده، بهره‌برداران متقاضی که توان تأمین نهاده‌های کشاورزی مورد نیاز برای تغذیه محصول از جمله کود را ندارند، می‌توانند با مراجعه به مراکز تعیین شده با جهاد کشاورزی استان قراردادی امضا کنند. بر مبنای این قرارداد جهاد کشاورزی برای هر هکتار زمین و در ازای سفته، کود مورد نیاز را به کشاورز تحویل می‌دهد. کشاورزان در پایان فصل کشت، محصول برداشت شده خود را به قیمت تضمینی اعلام شده به جهادکشاورزی تحویل و بعد از کسر هزینه‌های کود، مطالبات خود را دریافت می‌کنند. این کار با حمایت در تهیه و تحویل انواع کود‌های ازته، فسفاته و پتاسه همچنین با پرداخت یارانه و پاداش بهره‌وری، بیمه کشاورزان و کسر مبلغ آن در زمان تحویل، یارانه آزمون خاک و... انجام می‌شود. تمام این تفاسیر و توضیحات روی کاغذ بسیار زیبا و کارساز هستند، اما در عمل بیش از ۳۰ سال است که پیشنهاد شده الگوی کشت به صورت گسترده در کشور اجرا شود، ولی هنوز این اقدام به درستی صورت نگرفته است.
وزارت جهادکشاورزی متولی است
مهم‌ترین ویژگی کشت قراردادی این است که دیگر شاهد بیش‌بود محصولات و از بین رفتن آنها نخواهیم بود.
به عنوان مثال امسال پیاز زیادی در کشور کشت شد که این امر منجر به اشباع بازار شده و مازاد این محصول طی هفته‌های اخیر در معرض فساد و تبدیل به ضایعات کشاورزی قرار گرفت. وزارت جهاد کشاورزی همچون دو سال قبل که به موضوع سیب زمینی ورود و مازاد تولید را از سیب‌زمین کاران خریداری کرد امسال هم مبادرت به خرید حمایتی پیاز کرده، ولی قرار است این پیاز‌ها امحا شوند.
رئیس پیشین اتحادیه بار فروشان درخصوص بیش‌بود و کمبود هر ساله محصولات کشاورزی می‌گوید: «متولی امر وزارت جهاد کشاورزی است و سال‌هاست که به این موضوع مهم توجهی ندارد. نتیجه این بی‌توجهی بیش‌بود سیب‌زمینی در سال ۱۴۰۲ و پیاز در سال جاری است.»
مصطفی دارایی‌نژاد ادامه می‌دهد: «نبود الگوی کشت سبب شده تا کشاورز هر ساله براساس تجربه خود محصولات را کشت کند. از این رو، اگر یک سال قیمت سیب‌زمینی خوب باشد سال بعد کشاورزان زیادی مبادرت به کشت سیب زمینی می‌کنند. این شیوه کشت باعث شده تا هر سال کشور با کمبود و گرانی محصولاتی و بیش‌بود و هدر رفت محصولاتی دیگر درگیر باشد. الگوی کشت منجر به ذخیره‌سازی منابع پایه شده و شاهد هدررفت آب، خاک، انرژی و... با بیش‌بود تولیدات رو به رو نخواهیم بود. امروز ترکیه با وجود داشتن منابع آب بسیار، مزرعه‌های خود را قطره‌ای آبیاری می‌کنند و با وجود تولیدات بالا و صادرات‌شان میزان مصرف‌شان بسیار پایین‌تر از کشور ما است.»
وی با اشاره به وضعیت سیب زمینی در سال ۱۴۰۲ عنوان می‌کند: «این محصول جز اقلام پرمصرف روزانه کشور بوده و نیاز بازار داخل حدود ۵/۳ میلیون تن است، اما سال ۱۴۰۲، ۵/۵ میلیون تن تولید شد. در صورتی به سوی افزایش تولید باید حرکت کرد که برنامه‌ریزی لازم برای صادرات آن نیز انجام شده باشد.» این مسئول صنفی با تأکید بر اینکه اجرا الگوی کشت ضروری است، اظهار می‌کند: «وقتی با یک تگرگ نابهنگام یا حمله یک آفت محصولات از بین می‌رود به دلیل نبود الگوی کشت، کشور دچار چالش می‌شود.»
کار را به کارشناسان بسپارید
رضا میرامرایی، کارشناس حوزه کشاورزی با بیان اینکه کشت قراردادی به معنای یک توافق دو طرفه بین کشاورز و یک خریدار است، می‌گوید: «در این شیوه کشاورز متعهد می‌شود در ازای دریافت یک مقدار مشخص و گرفتن نهاده‌های تولید از طرف مقابل، میزان مشخصی محصول را در زمان برداشت به خریدار تحویل بدهد. با این وجود یکی از الزامات اجرای کشت قراردادی این است که به موقع انجام شود در غیر این صورت قابلیت اجرایی ندارد.»
وی درخصوص زیرساخت‌ها و شرایط مورد نیاز برای اجرای صحیح کشت قراردادی توضیح می‌دهد: «در مورد هر محصولی می‌شود کشت قراردادی را اجرا کرد، اما محصول استراتژیک ما گندم است که غذای غالب مردم است. در واقع طبق قانون بین‌المللی ما متعهد هستیم ۲ هزار و ۵۰۰ کالری غذا را به هر ایرانی بدهیم، اما اگر گندم نداشته باشیم این امر شدنی نیست. بنابراین باید از امکاناتی که داریم برای کشت کالا‌های اساسی همچون گندم استفاده کنیم.» میرامرایی با اشاره به تشکیل صف‌های طولانی نانوایی‌ها در برخی مناطق می‌گوید: «این صف‌های طولانی ناشی از بی‌برنامگی دولت است. متأسفانه افراد ناشی و ناوارد بر مصدر امور نشسته‌اند و کارشناسان خبره‌ای که در حوزه گندم پرورش پیدا کرده بودند را یا بیکار یا بازنشسته کرده‌اند.»
