جوان آنلاین: در عصر دیجیتال، مرز میان سرگرمی، تبلیغات و زندگی روزمره کمرنگ شده است. شبکه‌های اجتماعی به نیرویی غالب در شکل‌دهی نگرش‌ها، ترند‌ها و رفتار‌ها به‌ویژه در نسل جوان تبدیل شده‌اند. یکی از نگران‌کننده‌ترین روند‌هایی که تحت تأثیر این محیط رسانه‌ای رشد کرده، عادی‌سازی و جذاب‌سازی مصرف دخانیات است؛ روندی که اغلب به‌واسطه سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها تقویت می‌شود. با وجود تلاش‌های گسترده حوزه سلامت عمومی برای کاهش مصرف سیگار، جهان آنلاین بستری تازه برای بازنمایی دخانیات فراهم کرده است. این مقاله به بررسی نقش فرهنگ سلبریتی و شبکه‌های اجتماعی در ترویج مصرف دخانیات، به‌ویژه در میان جوانان و ارائه راهکار‌های مؤثر برای مقابله با این بحران مدرن می‌پردازد.
دخانیات و شهرت
در طول تاریخ، چهره‌های مشهور نقش مهمی در شکل‌دهی به هنجار‌های فرهنگی از جمله سیگار کشیدن داشته‌اند. از آیکون‌های کلاسیک هالیوود مانند جیمز دین و آدری هپبورن تا بازیگران، خوانندگان و اینفلوئنسر‌های امروزی، تصویر «سیگاری باحال» بار‌ها و بار‌ها تکرار شده است. چه با هدف تبلیغ و چه صرفاً در قالب یک تصویر اتفاقی، استعمال دخانیات از سوی سلبریتی‌ها، نوعی تأیید ضمنی از این رفتار را به مخاطبانی القا می‌کند که آمادگی بالایی برای الگوبرداری دارند. در دوران اینستاگرام، تیک‌تاک و یوتیوب، این تأثیرات چندبرابر شده‌اند. تنها یک تصویر از یک چهره مشهور در حال کشیدن سیگار می‌تواند طی چند ساعت به میلیون‌ها نفر برسد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد نوجوانانی که در معرض صحنه‌های سیگار کشیدن هستند، به‌طور قابل توجهی بیشتر در معرض آغاز مصرف دخانیات قرار دارند، به‌ویژه اگر این محتوا از سوی کسی باشد که آنان به او علاقه‌مند هستند یا روزانه او را دنبال می‌کنند.
استفاده ابزاری از رسانه‌های اجتماعی
برخلاف رسانه‌های سنتی، پلتفرم‌های اجتماعی امکان تأثیرگذاری بی‌واسطه و همزمان میان کاربران را فراهم کرده‌اند. رشد ویدئو‌های کوتاه، وبلاگ‌نویسی سبک زندگی و وبلاگ‌ها، مرز میان ابراز شخصی و تبلیغات را از میان برداشته است. این فضا به بستری حاصلخیز برای احیای جذابیت ظاهری دخانیات تبدیل شده است. شرکت‌های دخانیات، با وجود محدودیت‌های قانونی در تبلیغات مستقیم، خود را با این فضا‌های دیجیتال وفق داده‌اند. بازاریابی از طریق اینفلوئنسرها، تبلیغات پنهان و استفاده از زیبایی‌شناسی سبک زندگی، امکان ترویج دخانیات را از مسیر‌های غیررسمی فراهم کرده است. سیگار‌های الکترونیکی، قلیان‌ها و ویپ‌ها با طراحی‌های شیک و طعم‌های میوه‌ای در صحنه‌های میهمانی، نقد محصولات و حتی محتوای مرتبط با سلامت ظاهر می‌شوند. افزون بر این، الگوریتم‌های پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک و اینستاگرام ریلز می‌توانند این نوع محتوا را به‌سرعت گسترش دهند. هشتگ‌ها، چالش‌ها و ترند‌های ویروسی مرتبط با دخانیات، سیگار کشیدن را به رفتاری سرگرم‌کننده، جسورانه و بی‌خطر جلوه می‌دهند.
تأثیر روانی بر جوانان
نوجوانان و جوانان به‌ویژه در برابر تأثیرات سلبریتی‌ها و ترند‌های آنلاین آسیب‌پذیرند. مغز نوجوان هنوز در حال رشد است، به‌ویژه در بخش‌هایی که مسئول تصمیم‌گیری و ارزیابی ریسک هستند، در نتیجه آنان بیش از بزرگسالان رفتار‌هایی را که در فضای مجازی جذاب نشان داده می‌شود، تقلید می‌کنند، بدون آنکه پیامد‌های بلندمدت را درک کنند. شبکه‌های اجتماعی فرهنگ مقایسه را نیز تقویت می‌کنند. وقتی نوجوانی می‌بیند اینفلوئنسر محبوبش در یک میهمانی خاص با ویپ ژست گرفته یا با سیگار در فضای لوکس عکاسی کرده، ممکن است سیگار را با محبوبیت، اعتمادبه‌نفس یا استقلال مرتبط بداند. این احساس تأیید اجتماعی، جذابیت سیگار را دوچندان می‌کند. علاوه بر این، طراحی پلتفرم‌های اجتماعی که بر پایه ترشح دوپامین بنا شده است، شباهت زیادی به چرخه اعتیاد نیکوتین دارد، هر دو باعث ایجاد حس رضایت فوری، بازخورد اجتماعی و گریز از واقعیت می‌شوند، در نتیجه چرخه‌ای از مصرف و وابستگی را تقویت می‌کنند.
مسئولیت سلبریتی‌ها
برخی سلبریتی‌ها ناخواسته به جذاب‌سازی سیگار کمک می‌کنند، در حالی که برخی دیگر نقش فعالی در کمپین‌های سلامت عمومی داشته‌اند. تأثیرگذاری چهره‌های عمومی بر رفتار مخاطبان غیرقابل انکار است و با این قدرت، مسئولیت نیز همراه است. در سال‌های اخیر، برخی سلبریتی‌ها از جایگاه خود برای مقابله با سیگار کشیدن استفاده کرده‌اند. کمپین‌هایی مانند «هزینه واقعی» در فضای مجازی و ابتکارات مشابه در کشورهای مختلف با همکاری هنرمندان، ورزشکاران و بازیگران توانسته‌اند پیام‌هایی مؤثر به مخاطبان گسترده منتقل کنند، با این‌حال هنوز هم سکوت یا بی‌توجهی نسبت به نمایش‌های گاه‌وبیگاه سیگار در میان سلبریتی‌ها رایج است. بسیاری از اینفلوئنسرها، به‌ویژه در پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک و یوتیوب، نه‌تنها محتوای تبلیغاتی خود را افشا نمی‌کنند، بلکه تأثیر احتمالی رفتارشان بر نوجوانان را نیز درک نمی‌کنند.
خلأ‌های قانونی
اگرچه در قوانین کنترل دخانیات در زمینه‌هایی مانند تبلیغات تلویزیونی و مطبوعاتی پیشرفت‌هایی حاصل شده است، اما شبکه‌های اجتماعی همچنان حوزه‌ای خاکستری از نظر قانونی به شمار می‌روند. پلتفرم‌ها اغلب مسئولیتی در قبال محتوای تولیدشده از سوی کاربران نمی‌پذیرند و همین موضوع اجرای استاندارد‌های سلامت عمومی را دشوار می‌سازد. افزون بر این، ماهیت جهانی شبکه‌های اجتماعی کنترل‌های ملی را ناکارآمد می‌کند. یک تبلیغ ویپ از سوی اینفلوئنسر در یک کشور می‌تواند به‌راحتی از سوی نوجوانان کشوری دیگر که آن محصول در آن ممنوع است، مشاهده شود. عدم‌شفافیت در شراکت‌های تجاری، نبود سیستم‌های احراز هویت سنی مؤثر و خلأ‌های نظارتی در مدیریت محتوا، از عوامل مؤثر در گسترش محتوای مرتبط با دخانیات هستند.
چه باید کرد؟
برای مقابله با تأثیر سلبریتی‌ها و شبکه‌های اجتماعی بر مصرف دخانیات، رویکردی چندجانبه ضروری است:
۱- آموزش سواد رسانه‌ای: مدارس باید آموزش سواد رسانه‌ای را در برنامه‌های درسی بگنجانند. آموزش تحلیل انتقادی محتوا، شناسایی روش‌های تبلیغاتی و درک پیامد‌های بلندمدت اهمیت دارد.
۲- پاسخگویی اینفلوئنسرها: پلتفرم‌ها و برند‌ها باید اینفلوئنسرها را در قبال ترویج مواد مضر پاسخگو بدانند. افشای محتوای تبلیغی باید الزامی و قابل پیگرد باشد.
۳- تنظیم الگوریتم‌ها: پلتفرم‌ها باید الگوریتم‌های خود را برای کاهش نمایش یا علامت‌گذاری محتوای مرتبط با دخانیات به‌ویژه برای کاربران زیر ۱۸سال، به‌روز کنند. استفاده از ابزار‌های هوش مصنوعی در این مسیر مفید است.
۴- الگو‌های مثبت: کمپین‌های سلامت باید با اینفلوئنسر‌های محبوب و غیرسیگاری همکاری کنند تا رفتار‌های سالم را الگو قرار دهند و ترند‌های آسیب‌زا را خنثی کنند.
۵- قوانین بین‌المللی سختگیرانه‌تر: ائتلاف‌های جهانی باید استاندارد‌های واحدی برای نمایش دخانیات در فضای آنلاین تدوین کنند، مشابه چارچوب‌های حریم خصوصی و حفاظت از کودکان در فضای دیجیتال.
۶- تولید محتوای جذاب: سازمان‌های سلامت باید محتوای باکیفیت و جذابی تولید کنند که برای جوانان قابل ارتباط باشد. استفاده از طنز، داستانگویی و صداقت از ابزار‌های مؤثر در جلب توجه هستند.
نیاز به تغییر فرهنگی
در نهایت، مقابله با تأثیر سلبریتی‌ها و شبکه‌های اجتماعی بر مصرف دخانیات، فقط با سیاستگذاری ممکن نیست، بلکه نیازمند یک تحول فرهنگی است. سیگار باید ارتباط خود را با جذابیت، شورش و شیک بودن از دست بدهد. این تغییر از آموزش، گفت‌وگوی اجتماعی و تلاش‌های مستمر آغاز می‌شود. والدین، معلمان، سیاستگذاران و تولیدکنندگان محتوا همگی در بازتعریف این هنجار‌ها نقش دارند. با ساختن محیط‌هایی که در آن مصرف دخانیات نه تحسین شود و نه عادی، می‌توانیم از نسل‌های آینده در برابر دام اعتیادی که در قالب ترند عرضه می‌شود، محافظت کنیم. در دنیایی که لایک‌ها، کلیک‌ها و دنبال‌کننده‌ها واقعیت را شکل می‌دهند، نمی‌توان تأثیر سلبریتی‌ها و شبکه‌های اجتماعی بر رفتار جوانان را نادیده گرفت. مصرف دخانیات که زمانی رو به کاهش بود، اکنون از طریق خلأ‌های دیجیتال و جذاب‌سازی از سوی اینفلوئنسرها در حال بازگشت است. برای معکوس کردن این روند، جامعه باید راهبرد‌های خود را به‌روزرسانی کند، خلأ‌های قانونی را ببندد و صدای الگو‌های مثبت را تقویت کند. نبرد با دخانیات در عصر دیجیتال صرفاً یک موضوع بهداشت عمومی نیست، بلکه جنگی برای سلامت نسل آینده است.
