جوان آنلاین: کار را باید به کاردان سپرد، کسی که واقعاً در این زمینه تخصص و دانش کافی ندارد، به راستی متوجه وخامت اوضاع نمی‌شود، چون تصور درستی از عمق فاجعه ندارد. فقط شنونده چند خبر یا نهایت چند بحث کارشناسی بوده که عجیب نیست اگر برایش بیشتر شبیه به غرولند باشد تا تأکید به اوضاع اسفباری که خبر از خطر جدی فرونشست را می‌دهد. کار دارد بیخ پیدا می‌کند. اخبار متعددی در خصوص فرونشست زمین در شهر‌های مختلف هشدار و تلنگر جدی است، اما نه برای آن‌ها که هنوز هم این خطر برایشان چندان جدی نیست و نهایتاً به یک حادثه و اتفاق می‌ماند، اما این اتفاق نیست، هشدار است. هشدار جدی که متأسفانه هنوز نتوانسته مسئولان امر را به قدری نگران کند که به تکاپو بیفتند.
زمین سست شده و هر لحظه امکان فروریختن آن وجود دارد، این سستی زمین نیز پیامد‌هایی را به دنبال داشته‌است؛ یکبار در اصفهان و چندی دیگر در تهران و بار دیگر هم در خراسان جنوبی! تقریباً هیچ استانی از فرونشست زمین در امان نمانده‌است. در چنین شرایطی، تنها اقداماتی که برای حل این مسئله انجام‌شده هم جلساتی بوده که نتایج آن، مهر تأییدی بر خطرات پیشامد فرونشست زمین شده‌است. متأسفانه آنطور که باید و شاید برای مقابله با این پدیده تلاشی نمی‌شود.
آمار و ارقام منتشر‌شده نشان می‌دهد فرونشست زمین، بلای جان استان‌های مختلف کشور شده که آرام آرام بر پیکرشان زخم می‌زند. متأسفانه عمده دشت‌های کشور در وضعیت بحرانی به سر می‌برند. البته این مخاطره مربوط به امروز و دیروز نمی‌شود، بلکه سال‌هاست که تهدیدمان می‌کند؛ مخاطره‌ای که به دلیل برداشت بی‌رویه آب، شدت بیشتری به خود گرفته‌است.
۵/۳ درصد مساحت ایران تحت‌تأثیر فرونشست
بر اساس نتایج مقاله جدید تحقیقاتی در مجله Science Advances وضعیت فرونشست زمین و آب‌های زیرزمینی در ایران بحرانی اعلام شده‌است. در این مقاله با پردازش ۶ هزار تصویر ماهوارهای بین سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹ نشان داده‌شده حدود ۵/۳ درصد مساحت کل ایران تحت‌تأثیر فرونشست قرار دارد. این میزان فرونشست معادل از بین رفتن سالانه حداقل ۷/۱ میلیارد متر مکعب از منابع آب زیرزمینی در گذشته است.
استان‌های کرمان، تهران، البرز، خراسان رضوی و فارس وضعیت بسیار بدی را به لحاظ فرونشست و از دست دادن ذخایر آب زیرزمینی تجربه می‌کنند. نرخ فرونشست در بعضی از این استان‌ها جزو بالاترین نرخ‌ها در دنیاست. حتی استان پربارش مازندران در معرض فرونشست قرار گرفته‌است.
متأسفانه بسیاری از زیرساخت‌ها مانند فرودگاه های تهران، ارومیه و اصفهان در معرض خطر فرونشست قرار دارند. در چنین زیرساخت‌هایی فرونشست حتی به میزان چندین میلی‌متر در سال باید مورد توجه جدی قرار بگیرد.
بی‌توجهی‌نسبت به نقشه‌ها
نرخ فرونشست به مناطق شهری و تأسیسات زیرساختی کشور نزدیک شده‌است. در این رابطه علی جاویدانه، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور گفت: «موضوع فرونشست عدد نرخ آن نیست و ممکن است نرخ دو سانت فرونشست در سال هم چالش ایجاد کند، اما از آنجایی که نرخ فرونشست به مناطق شهری و تأسیسات زیرساختی کشور نزدیک شده‌است نیاز به توجه است.»
او درباره تهیه نقشه‌های فرونشستی برابر سراسر کشور اظهار داشت: «نقشه‌های فرونشستی تهیه‌شده را به تمام مراجع تصمیم‌گیری در سطوح مختلف ملی، محلی و استان ارسال و ارائه کرده‌ایم و مجموعه‌ای نیست که این نقشه‌ها در اختیار آن قرار نگرفته‌باشد.»
جاویدانه با بیان اینکه نقشه‌های فرونشستی کل کشور تهیه شده، ادامه داد: «نقشه‌های فرونشستی را هم به صورت ملی و هم به صورت برشی برای تمام دستگاه‌های مرتبط ارسال کرده‌ایم. سازمان نقشه‌برداری کشور طبق وظیفه خود نقشه پهنه‌های فرونشستی را تهیه کرده و دستگاه‌های متولی باید پاسخ دهند که چرا از اطلاعات این نقشه‌ها برای برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات خود استفاده نمی‌کنند.»
او درباره اینکه چرا نقشه‌های فرونشستی در برنامه‌ای مهم از جمله در بخش‌های مختلف طرح‌های تفصیلی نیامده گفت: «شورای عالی معماری و شهرسازی در سال ١۴٠٠ مصوبه مهمی در این باره داشت که طبق این مصوبه هر ساخت و‌سازی قبل از شروع از جهت قرارگیری این ساختمان در پهنه فرونشستی باید از سازمان نقشه‌برداری استعلامات مورد نظر را بگیرد و درباره ساخت واحد‌های مسکونی پروژه نهضت ملی مسکن استعلاماتی صورت گرفت.»
جاویدانه با بیان اینکه فرونشست مانند بمب ساعتی است، اظهار داشت: «تصاویری که مردم از ترک‌خوردگی‌ها یا ریزش جاده و خیابان‌ها می‌بینند، شکل بیرونی فرونشست است و فرونشست در اعماق اتفاق می‌افتد و اتفاقاتی در اعماق زمین در حال رخ دادن است که شاید در همان نقطه در سطح زمین علائمی نداشته باشد.»
همه استان‌ها در معرض خطرند به جز گیلان.
اما کدام استان‌ها بیشتر از همه در معرض خطر فرونشست زمین هستند؟ دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این رابطه به «جوان» می‌گوید: «براساس نقشه‌هایی که در زمینه فرونشست زمین وجود دارد، می‌شود با قاطعیت گفت که به جز استان گیلان، تمامی استان‌های ما در درجه‌های مختلف درگیر فرونشست زمین شده‌اند. حتی استان‌های مازندران و گلستان نیز در وسعت بسیار پهناوری درگیر این پدیده هستند. در میان همه استان‌ها، خراسان رضوی، فارس، اصفهان و کرمان به ترتیب، گستره وسیعی از فرونشست زمین را به خودشان اختصاص داده‌اند. در رده‌های بعدی نیز استان تهران قرار دارد که حتی مناطقی از پایتخت نیز درگیر شده‌است. پس از آن، استان البرز، به ویژه جنوب شهر کرج به سمت ملارد، اشتهارد، هشتگرد و به سمت دشت قزوین نیز تحت‌تأثیر این پدیده قرار دارند.»
او در رابطه با نرخ فرونشستی نیز این‌گونه توضیح می‌دهد: «بالاترین نرخ‌های فرونشست را در استان کرمان و حوالی رفسنجان داریم، عددی بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال. همچنین استان البرز و جنوب آن در محدوده دشت‌های منتهی به هشتگرد و جنوب آن، نزدیک به ۳۰ سانتی‌متر فرونشست سالانه دارند. بعد از آن شمال غربی کلانشهر مشهد بیش از ۲۵ سانتی‌متر در سال فرونشست زمین را تجربه می‌کند. این عدد در استان فارس حدود ۱۷ سانتی‌متر است که در حوالی مرودشت و حاشیه‌های تخت جمشید نیز فرونشست زمین اتفاق افتاده‌است. در استان اصفهان، کل محدوده شهری اصفهان با نرخ ۱۵ سانتی‌متر درگیر شده‌است و این پدیده به طور مستمر و روزانه دارد اتفاق می‌افتد.»
مرگ تدریجی زمین
بیت‌اللهی با اشاره به مرگ تدریجی زمین با فرونشست تصریح می‌کند: «پدیده فرونشست زمین بسیار تدریجی اتفاق می‌افتد و به مرور زمان آثارش در سطح زمین نمایان می‌شود، این آثار به صورت شکاف‌ها و فروچاله‌های متعدد، ترک‌خوردگی ساختمان‌ها، آسیب به خطوط لوله‌های نفت، گاز، آب و فاضلاب و امثال این‌ها با شدت و حدت مختلف بروز می‌کند.»
او ادامه می‌دهد: «در کشور زلزله‌خیز ایران که با پدیده فرونشست نیز گره خورده‌است، این نکته باید مورد توجه قرار بگیرد که ساختمان‌هایی که به تدریج در اثر فرونشست گسترده زمین ترک می‌خورند و پی‌های آن‌ها سست می‌شود در مقابل زلزله متوسط هم نامقاوم می‌شوند و امکان تخریب دارند؛ موضوعی که باید بدان توجه ویژه‌ای شود.»
تهران، اصفهان و مشهد را دریابید
با توجه به جمعیت در معرض خطر فرونشست زمین، کدام شهر‌ها باید در اولویت قرار بگیرند؟ بیت‌اللهی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «هر چند خطرات و لطمات اقتصادی بسیار مهم است، اما اولویت در مدیریت بحران، ایمنی جانی است، بنابراین اگر بر این مبنا بخواهیم اولویت‌بندی کنیم، اولویت‌کلانشهر اصفهان و بعد از آن تهران و سپس مشهد است، چراکه این سه شهر با جمعیت بالا در حاشیه‌ها یا روی پهنه‌های فرونشستی واقع شدند و آثار فرونشستی نیز با ترک‌خوردگی ساختمان‌ها نمایان شده‌است.»
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه می‌دهد: «فرونشست زمین شبیه به یک بیماری درون بدن انسان است که فقط آثار اولیه‌اش ظاهر شده، اما به معنی خطر کم بیماری نیست. اگر برای درمان آن دیر شود، آثار مخرب آن در لحظاتی نمایان می‌شود که برای جبران آن دیر خواهد شد و اقدامی نمی‌توان انجام داد. بدون شک با تشدید فرونشست و اثرات زلزله‌های متعدد، ممکن است ایمنی جانی مردم با خطر بیشتری مواجه شود و این نیازمند چاره‌اندیشی است.»
فرونشست زمین پدیده انسان ساخت است
بیت‌اللهی درباره عوامل تشدید فرونشست زمین می‌گوید: «ما با مصرف بیش از حد آب و حفر بی‌رویه چاه‌های متعدد، کشاورزی آب‌بر و روش‌های آبیاری هدرده آب و انواع مداخلات در نظام جریان طبیعی روان‌آب‌ها باعث شدیم تا سفره‌های آب زیرزمینی افت پیدا کنند، به طوری‌که نشان داده‌شده ۱۴۰ کیلومتر مکعب آب زیرزمینی کشور از بین رفته‌است؛ یعنی چیزی معادل یک کانال از ساحل دریای مازندران تا خلیج فارس به پهنای هزار متر و عمق صد متر را از دست داده‌ایم. این یعنی فرونشست زمین پدیده انسان ساخت است.»
او ادامه می‌دهد: «وقتی آب زیرزمینی پایین می‌رود، سطح زمین همانند میوه‌ای که آب داخلش را در اثر خشک شدن از دست داده، دچار فرورفتن و مکش می‌شود و پایین می‌رود. این فرونشست با ترک‌خوردگی، شکاف‌ها و فروچاله‌های متعدد خودش را نشان می‌دهد.»
تجارب موفق در سایر کشورها.
اما چه باید کرد؟ بیت‌اللهی در پاسخ این سؤال می‌گوید: «فرونشست زمین در کشور‌هایی مثل چین، ژاپن، اندونزی و امریکا با برنامه‌ریزی‌های جدی، متوقف و ترمیم شده‌است. ما در کشورمان دانش این موضوع را داریم، توانمندی حل آن را نیز داریم، فقط باید همت کنیم. امیدوارم از طریق این فضاسازی‌ها، اطلاع‌رسانی‌ها و فرهنگ‌سازی‌ها، مسئولان امر به این پدیده مهم و جدی، توجه ویژه‌ای داشته باشند.»
او با اشاره به اینکه «متأسفانه بسیاری از آثار تاریخی‌مان در اثر فرونشست از بین می‌رود، شریان‌های حیاتی و ساختمان‌ها هم بحث مهم دیگری است که باید به آن توجه شود»، اظهار میدارد: «راهکار اصلی این است که در حیطه استحصال آب زیرزمینی، آبیاری، کشاورزی در زون‌های فرونشست با نرخ بالا برنامه جدی داشته‌باشیم، کاری که در کشورهای موفق در این زمینه نیز انجام شده‌است.»
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌افزاید: «اقداماتی در جهت تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها نیز باید صورت بگیرد، علاوه بر آن در مکان‌یابی صنایع آب‌بر باید مقررات ویژه مدون شود، همچنین در تمامی ساخت‌وساز‌ها و مکان‌یابی سکونتگاه‌ها، کارخانه‌ها و تأسیسات فلزی و پتروشیمی نیز ضوابط و مقرراتی باید حاکم باشد. باید‌ها و نباید‌هایی نیز لازم است تا به کمک آن، همانند سایر کشورها که در کنترل فرونشست آزمون موفقی داشتند، شرایط به گونه بهتری رقم بخورد.»
مانع اصلی چیست؟
بیت‌اللهی در پاسخ به این سؤال که مانع اصلی برای مقابله با فرونشست زمین چه بوده‌است، می‌گوید: این مخاطره تدریجی و پیش‌رونده مثل سلول‌های سرطانی است و تا زمانی که به مرز هشدار نرسد، افراد غیر‌متخصص آن را درک نخواهند کرد، بنابراین می‌توان گفت که درک نکردن مخاطره فرونشست زمین و همچنین نبود اهمیت کافی در این زمینه مانع اصلی انجام کارهاست. در صورتی که اگر حساسیت زیادی نسبت به پدیده فرونشست زمین وجود داشته‌باشد، دستورالعمل و مقررات و نظام خاصی در این زمینه ایجاد می‌شود تا حداقل پیشرفت آن، کنترل شود.
سؤالی بدون پاسخ
فرونشست زمین به صورت تدریجی رخ داده و کم‌کم در حال پیشروی است؛ پدیده‌ای که عملاً راهی برای بازگشت ندارد و قبل از وقوع باید از آن جلوگیری کرد. کارشناسان و متخصصان در این حوزه، یکی از دلایل اصلی فرونشست زمین را برداشت‌های بی‌رویه منابع آبی و تخلیه سفره‌های زیرزمینی می‌دانند، بدون شک اجرای پروژه‌های آبخیزداری با هدف تغذیه آبخوان‌ها نه‌تن‌ها تداوم سرعت فرونشست زمین را می‌کاهد، بلکه سبب تغذیه چاه‌ها و قنوات خواهد شد.
خوشبختانه شواهد و قرائن، تجارب کشورهای موفق و همچنین نظرات کارشناسان و متخصصان در این حوزه، حاکی از آن است که فرونشست زمین را می‌توان متوقف کرد و آرام‌آرام آن را کاهش داد، اما انجام این کار نیازمند اقداماتی همچون کاهش مصرف آب، جذب آب بیشتر برای سفره‌ها و آب‌های سطحی، مدیریت صحیح آب سفره‌های زیرزمینی است. باید آب به سفره‌های زیرزمینی نفوذ کند و آبخوان‌ها پر شود، در غیر این صورت با مرگ آبخوان‌ها، عملاً شهری وجود ندارد، اما سؤال اصلی اینجاست که آیا اراده‌ای برای جلوگیری از روند فزاینده فرونشست در ایران وجود دارد؟ این سؤالی است که بدون پاسخ مانده‌است و مسئولان امر باید جوابگوی آن باشند، اما قبل از اینکه فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر رخ دهد.
