بررسی سرلیست اقلام صادراتی ایران نشان می‌دهد کالا‌های مرتبط با صادرات غیرنفتی عموماً از مشتقات نفت هستند و به نظر می‌رسد بعد از اعتیاد به نفت به خام‌فروشی مواد نیمه‌خام کشور نیز اعتیاد یافته است؛ اتفاقی که رهبر معظم انقلاب مکرراً دولت‌ها را به این مهم توصیه کرده‌اند که از حوزه خام‌فروشی و نیمه‌خام‌فروشی فاصله بگیرند و از تمام ارزش‌افزوده‌های مرتبط با حوزه انرژی تا زنجیره نهایی تولید انواع کالا بهره بگیرند. در همین رابطه وزیر نفت گفت: چرا باید ۷۰درصد محصولات پتروشیمی به صورت خام و نیمه‌خام صادر شود و تنها ۳۰درصد وارد زنجیره ارزش در داخل شود؟ تأکید ما این است که این نسبت باید معکوس شود.
بررسی بیانات رهبر معظم انقلاب نشان می‌دهد از سال‌ها پیش ایشان پیوسته به دولت‌ها توصیه فرموده‌اند ضمن پرهیز از خام‌فروشی نفت حتی‌الامکان از خام‌فروشی مواد نیمه‌خام نیز پرهیز شود. این نگاه مؤید این واقعیت است که زنجیره‌ای از تولید باید در کشور شکل بگیرد که به اولای درجه از ارزش‌افزوده‌های حوزه نفت و گاز و پتروشیمی نهایت بهره و استفاده را ببرد، در این میان بررسی سرلیست اقلام صارات غیرنفتی نشام می‌دهد محصولات نیمه‌خام سال‌های سال است در این لیست قرار دارند و آنطور که انتظار می‌رود تلاش شایانی برای ایجاد زنجیره ارزش‌افزوده بیشتر برای این کالا‌ها در کشور انجام نگرفته است. بی‌شک وقتی زنجیره تولید انواع محصولات نهایی از مواد نفتی و مشتقات در کشور شکل بگیرد، خود‌به‌خود آورده ارزی برای کشور به چندین برابر زمان صادرات نفت خام و مواد نیمه‌خام جهش می‌یابد و ضمن اصلاح مالیه کشور، مسائل و مشکلات بخش‌هایی، چون اشتغال و تولید و صندوق‌های بازنشستگی نیز حل‌وفصل می‌شود، منتها باید توجه داشت که از سرمایه‌های موجود از منابع انسانی گرفته تا سرمایه پولی و مالی باید به نحو احسن بهره برد تا سرمایه به جای ورود به حوزه‌های مهم و حیاتی و با ارزش‌افزوده بالا در کشور، وارد بخش‌های غیرمولد یا کانال خروج از کشور نشود.
توجه رهبری به تکمیل زنجیره ارزش‌افزوده در حوزه نفت
در راستای پرهیز از خام‌فروشی سرمایه‌های کشور باید اشاره داشت که رهبر معظم انقلاب در دوم خرداد ۱۳۹۷ نیز در دیدار مسئولان نظام به مناسبت ماه مبارک رمضان، ضمن تأکید بر ضرورت بهره‌گیری از نفت و گاز در صنعت پتروشیمی فرمودند: «ما عادت کرده‌ایم که نفت را یعنی این ذخیره ملی را از زیر زمین می‌آوریم بیرون و بدون هیچ ارزش‌افزوده‌ای می‌فروشیم. خب اقلاً کار کنیم، ارزش‌افزوده برایش درست کنیم، هم نفت را، هم گاز را - حالا [برای]گاز یک مقداری [ارزش‌افزوده در]پتروشیمی و مانند این‌ها درست می‌شود، اما نفت همین‌جور دارد می‌رود- این‌ها اشکالات اساسی ماست.»
از سوی دیگر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۹ در سخنانی به مناسبت روز کارگر، اجرای طرح‌های پتروشیمی را که منجر به افزایش چندبرابری تولید محصول خواهد شد، از جمله بخش‌هایی توصیف کردند که باید در موضوع جهش تولید مورد اهتمام ویژه قرار گیرند و برای نخستین بار به طور مستقیم و صریح، برنامه‌های توسعه‌ای صنعت پتروشیمی را مورد اشاره قرار دادند و فرمودند: «در این جهش تولید، برخی از بخش‌ها، بخش‌های پیشرو هستند، به این‌ها باید اولویت داده بشود. اجرای طرح‌های پتروشیمی که گفتند اگر این طرح‌ها انجام بگیرد محصول ۵۰میلیون تُن، اول به ۱۰۰میلیون تن، بعد به ۱۳۰میلیون تن ارتقا پیدا خواهد کرد و از لحاظ ارزش به سه برابر افزایش پیدا خواهد کرد که این مسئله مهمی است، به خصوص در شرایط کنونی کشور و نیازی که به ارز وجود دارد، این طبعاً چیز بسیار باارزشی خواهد بود.»
این اشارات از این مهم پرده برمی‌دارد که توسعه حوزه انرژی در ایران یک راهبرد اقتصادی و سیاستی مهم است چراکه امروز بر همگان روشن شده نفت و مشتقاتش همچنان سیاسی‌ترین کالای موجود در جهان است و به واسطه برخورداری از نعمت نفت و گاز می‌توان در حوزه‌های امنیتی و سیاسی نیز نقش‌آفرینی خوبی در دنیا کرد.
در همین رابطه جواد اوجی، وزیر نفت در نشست هم‌اندیشی با فعالان صنعت پتروشیمی اظهار کرد: به دلایل مختلف در سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری کافی برای تولید گاز انجام نشده است و به اهداف پیش‌بینی‌شده در برنامه ششم توسعه نرسیده‌ایم. تقاضای مصرف هم مداوم در تمامی بخش‌های مصارف از جمله خانگی، نیروگاهی و صنایع رو به افزایش است و از طرفی افت فشار و به دنبال آن افت تولید گاز در میدان‌های گازی کشور را نیز هر سال شاهد خواهیم بود.
وی با اشاره به اینکه در این سال‌ها در دنیا هم به دلیل شیوع کرونا و کاهش رشد اقتصادی، سرمایه‌گذاری قابل توجهی در صنعت گاز صورت نگرفته و همچنین مناقشه جنگ بین روسیه و اوکراین در کنار این عوامل سبب افزایش ناگهانی قیمت‌های جهانی گاز شده است، افزود: برآورد‌ها از افزایش قیمت گاز نشان می‌دهد این شرایط زمان زیادی طول خواهد کشید و افزایش تولید گاز به مقداری که جوابگوی تقاضای مصرف باشد، در کار نیست و سرمایه‌گذاری‌های جدید سال‌ها طول می‌کشد تا به نتیجه برسد.
وزیر نفت با تأکید بر اینکه در ایران هم به دلیل ناترازی گاز در فصل سرد، نیاز به سرمایه‌گذاری قابل توجهی وجود دارد که در صورتی که در این بخش سرمایه‌گذاری نکنیم، به مشکل خواهیم خورد، گفت: در این چند دهه فقط در بخش بالادستی صنعت پتروشیمی سرمایه‌گذاری کرده‌ایم. تولید و صادرات مواد خام و نیمه‌خام با این وضع اقتصادی نیست. چرا باید ۷۰درصد محصولات پتروشیمی به صورت خام و نیمه‌خام صادر شود و تنها ۳۰درصد وارد زنجیره ارزش در داخل شود؟ تأکید ما این است که این نسبت باید معکوس شود.
اوجی با بیان اینکه دسترسی به خوراک، بازار، مقدار سرمایه‌گذاری پایین و نرخ بازگشت سرمایه بالا بهترین زمینه را برای تکمیل و توسعه زنجیره ارزش فراهم می‌کند، تصریح کرد: سرمایه‌گذاری در این بخش ریسک کم و بازدهی بالا دارد. وی تأکید کرد: صنعت پتروشیمی باید وارد زنجیره پایین‌دستی شود تا هم از چتر حمایتی وزارت نفت و هم از تخفیف خوراک مصوب مجلس شورای اسلامی بهره‌مند شود. وزیر نفت با اشاره به اینکه ما در هر صورت تصمیم داریم شهرک‌ها و پارک‌های پایین‌دستی پتروشیمی را برای تکمیل زنجیره ارزش پتروشیمی احداث کنیم و می‌طلبد همه فعالان حوزه صنعت پتروشیمی هم مشارکت کنند، بیان کرد: نرخ بازگشت سرمایه در این صنعت بسیار بالاست. این پرسش مهم وجود دارد که چرا وارد زنجیره ارزش متانول و pp نشده‌اید؟
اوجی افزود: نرخ خوراک پتروشیمی‌ها در قانون بودجه سال ۱۴۰۱ نرخ گاز صادراتی گذاشته شده که ما در شورای هماهنگی اقتصادی و دیگر مراجع تصمیم‌گیری، تلاش زیادی برای اصلاح آن کردیم تا پتروشیمی‌ها دچار مشکل نشوند.
وی با بیان اینکه منابع کلانی را که از صنعت پتروشیمی به دست می‌آورید در همین صنعت سرمایه‌گذاری کنید، اظهار کرد: در واقع پتروشیمی‌ها می‌توانند مانند کاری که ما با بعضی هلدینگ‌های صنعتی انجام داده‌ایم، برای توسعه میدان‌ها و تولید گاز سرمایه‌گذاری و از گاز تولیدشده استفاده کنند.
نمای نزد‌یک
پروپان تولیدی خودمان را با ۲۰برابر قیمت از چین وارد می‌کنیم
پروپان تولیدی بندر امام توسط چین خریداری می‌شود و گرید ۹۹درصد را تبدیل به ۹۹/۹۹ می‌کنند و با ۲۰ برابر قیمت بیشتر، ما از این کشور وارد می‌کنیم.
مهراد عباد، عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران در گفتگو با موج، در ارزیابی تولید و صادرات گاز هلیوم اظهار داشت: حدود ۱۰۰ سال است گاز هلیوم به صورت صنعتی مورد مصرف قرار می‌گیرد و در دستگاه‌های امآرآی بیمارستان، آنالایزر‌های شرکت‌های نفت و گاز و پتروشیمی، نشت‌یابی اکسیژن تنفسی غواصی و جوشکاری تخصصی کاربرد دارد.
وی گفت: قطر چهار کارخانه در چاه‌های مشترک با ایران راه‌اندازی و اخیراً نیز با چهار غول گازی برای توسعه میدان قرارداد منعقد کرده است. گاز طبیعی مشتقات زیادی دارد که ما آن را خام‌سوزی می‌کنیم و جداسازی انجام نمی‌شود، فقط برخی پتروشیمی‌ها به طور کاملاً محدود پروپان و بوتان را با خلوص پایین جدا می‌کنند. مثلاً پروپان تولیدی بندر امام توسط چین خریداری می‌شود و گرید ۹۹درصد را تبدیل به ۹۹/۹۹ می‌کنند و با ۲۰ برابر قیمت بیشتر، ما از این کشور وارد می‌کنیم. عباد با بیان اینکه یکی از موارد قراردادی ما با توتال و شرکت چینی برداشت گاز هلیوم بوده است، خاطرنشان کرد: با کناره‌گیری این شرکت‌های بین‌المللی پروژه جداسازی این گاز هم در ایران متوقف شد، این سرمایه ملی در کشور ما از بین می‌رود و تنها تفکر ما برداشت گاز طبیعی است، اکنون در قرارداد با روسیه بنا داریم جداسازی را انجام دهیم و واحد پژوهشی ارتش، دانشگاه صنعتی‌شریف و امیرکبیر به طور مختصر و پراکنده روی آن کار کرده‌اند.
پیشنهاد تشکیل کنسرسیوم
وی با بیان اینکه ما هنوز موفق به کار خاصی نشده‌ایم و سرمایه عظیمی از بین می‌رود، گفت: بحث صنعت گاز‌های فشرده و کرایوژنیک فوق سرد در دست بخش خصوصی است، ما پیشنهاد تشکیل کنسرسیوم متشکل از بخش خصوصی و دولتی را دادیم که همه افراد متخصص این حوزه متمرکز شوند و کار اجرایی شود، برای این کار لازم بود یک چاه به طور آزمایشگاهی در اختیار محققان قرار گیرد.
وی با اشاره به بازار صادراتی گاز هلیوم گفت: این محصول در صنایع مختلفی استفاده می‌شود و کشور‌هایی که کمی صنعتی باشند، از این گاز استفاده می‌کنند، مخصوصاً کشور‌های نفتی و گازی خلیج‌فارس مشتریان بزرگی هستند، اکنون کشور‌ها این گاز را از قطر و امریکا وارد می‌کنند، یعنی انحصار آن در دست امریکاست، یعنی مرکز زمین‌شناسی امریکا کل هلیوم دنیا را خریداری می‌کند و طی مزایده به دیگر کشور‌ها می‌فروشد، در نتیجه ما نیز اگر برداشت داشته باشیم، بازار صادراتی خوبی دارد و مانع از خروج ارز از کشور می‌شود. عباد خاطرنشان کرد: در سال ۱۰۰هزار سیلندر گاز و ۱۰۰هزار لیتر گاز مایع وارد کشور می‌شود، این کالا استراتژیک است. اگر هلیوم وارد کشور ما نشود، تمام آزمایشگاه‌های نفت، گاز و پتروشیمی و امآرآی از کار می‌افتند، گاز هلیوم صنعت مهجوری است که ما از آن استفاده نمی‌کنیم. در دنیا همه کشور‌ها به سمت انرژی‌های پاک می‌روند که یکی از پتانسیل‌های بالا در این زمینه هم هیدروژن است، ما این پتانسیل را داریم که تولیدکننده عمده هیدروژن باشیم ولی هیچ برنامه و فکری برای آن نداریم.
