لایحه، نوشته‌ای است که به موجب آن اشخاص دفاعیات خود را در خصوص دعاوی به دادگاه اعلام می‌کنند. در حقیقت به جای آنکه دفاعیات خود را در صورتجلسه قید کنند، می‌توانند به موجب لایحه، آن را تقدیم دادگاه کنند. در این موارد چنانچه ضرورت داشته باشد اشخاص می‌توانند اهم دفاعیات خود را از لایحه استخراج و در صورتجلسه دادگاه وارد کنند.
ماده ۹۳ قانون آیین دادرسی مدنی، قاعده کلی درخصوص دادرسی‌های مدنی را وضع کرده است. بر همین اساس اصحاب دعوی این اختیار را دارند که در جلسه دادرسی حضور یابند یا لایحه بفرستند.
بنابراین اصحاب دعوی یا وکلای آن‌ها علی‌القاعده تکلیفی به حضور در جلسه دادگاه ندارند و می‌توانند مطالب خود را به موجب لایحه به دادگاه تقدیم یا ارسال کنند.
در حقیقت آنچه مشخص است اینکه یکی از مواردی که طرفین دعوی می‌توانند لایحه ارسال کنند، دقیقاً در جلسه دادرسی است. با این توضیح که طرفین الزامی به حضور فیزیکی در جلسه دادگاه ندارند و می‌توانند دفاعیات خود را به موجب یک نوشته که اصطلاحاً لایحه نامیده می‌شود به دادگاه بفرستند.
به گزارش تارنمای معاونت اجتماعی قوه قضائیه، در این صورت دادگاه بر اساس دفاعیات کتبی طرفین و ملاحظه مدارک و اسناد مبادرت به صدور رأی می‌کند.
البته در این خصوص یک استثنا نیز وجود دارد و آن زمانی است که دادگاه حضور شخص خواهان یا خوانده یا هر دو را لازم دانسته و در برگ اخطاریه الزام به حضور آن‌ها را تصریح کرده باشد.
نکته دیگر اینکه حتی نفرستادن لایحه در فرض حضور نداشتن اصحاب دعوی یا وکلای آن‌ها مانع از رسیدگی و اتخاذ تصمیم از سوی دادگاه نمی‌شود.
فرض دوم در خصوص لایحه این است که نظریه کارشناسی به طرفین دعوی ابلاغ شده است و یکی از آن‌ها به نظریه مذکور معترض باشد. در این صورت معترض می‌تواند اعتراض خود را از طریق لایحه تقدیم دادگاه کند. دادگاه بر اساس قوانین و مقررات به لایحه مذکور ترتیب اثر می‌دهد و در فرض موجه دانستن اعتراض مبادرت به صدور قرار ارجاع امر به هیئت کارشناسی می‌کند.
باید توجه داشته باشیم که یکی از مواردی که مورد تجویز قانون قرار گرفته است، ارسال لایحه از طریق نماینده است. در این فرض، قانونگذار اجازه داده است که طرفین دعوی در صورت امکان حضور نداشتن در دادگاه جهت ثبت لایحه، لایحه را با ذکر نام نماینده در لایحه به دادگاه بفرستند و دادرس دادگاه دستور ثبت لایحه را خواهد داد.
لایحه می‌تواند مرتبط با هرگونه توضیحی راجع به دعوی باشد که توضیحات مذکور برای روشن شدن دعوی برای قاضی دادگاه یا همان دادرس ضروری است.
علاوه بر این به موجب ماده ۹۶ قانون آیین دادرسی مدنی، خواهان مکلف است اصول اسنادی که رونوشت آن‌ها را پیوست دادخواست کرده در جلسه دادرسی حاضر کند.
چنانچه خواهان مایل نباشد یا نتواند در دادگاه حاضر شود باید اصول اسناد خود را به وکیل یا نماینده خود برای ارائه در دادگاه و ملاحظه خوانده بفرستد.
نماینده خواهان در این خصوص می‌تواند غیروکیل دادگستری باشد و هر شخصی است که خواهان او را به نمایندگی خود برای این امر برگزیده و اصول اسناد را جهت ارائه در دادگاه در اختیار وی قرار دهد.
در حقیقت در چنین موردی نیز خواهان مکلف است نماینده خود را به موجب لایحه به دادگاه معرفی کند تا دادگاه بتواند از آن طریق، نماینده را احراز هویت کند.
بدیهی است، چنین نماینده‌ای تنها می‌تواند اصول اسناد را در دادگاه ارائه کند و اختیار اضافه‌تری ندارد، یعنی نماینده نمی‌تواند نقشی شبیه به وکیل داشته باشد.
از موارد دیگر که اصحاب دعوی می‌توانند به موجب لایحه، امری را از دادگاه درخواست کنند، مرتبط با مطالعه پرونده و تهیه روگرفت از اوراق پرونده است.
در چنین فرضی یکی از طرفین دعوی می‌تواند با لایحه از دادگاه درخواست مطالعه و تهیه روگرفت از اوراق پرونده را کند. دادگاه هم موظف است ذیل لایحه مذکور، دستور لازم مبنی بر مطالعه و تهیه روگرفت را صادر کند.
