اسلام از هر چیزى که آدمى را از رسیدن به کمال معنوى و نتیجه مطلوب در زندگى بازمىدارد به شدت جلوگیرى کرده و آن را مورد نکوهش قرار داده و نسبت به آن هشدار داده است تا انسان با توجه به آن نکوهش‌ها و هشدار‌ها بىفکرى و بىتدبیرى نکند و با مطالعه و بصیرت همه‌سویه امور زندگى اجتماعى خود را سامان‌دهى کند. در رابطه با عجله و شتابکارى نیز همین نکوهش‌ها و هشدار‌ها را می‌بینیم.
على (ع) می‌فرماید: «اِیّاکَ وَ العَجَلَ فَأِنّه مَقرُونٌ بِالعِثار؛ از شتاب کردن در کارها دورى کن، زیرا عجله و شتابکارى با لغزش همراه است.»
امیرالمؤمنین (ع) همچنین می‌فرمایند: «ایّاک و العجله بالأمور قبل اوان‌ها و التّساقط فی‌ها عند زمانها؛ از شتاب کردن در کارها پیش از فرارسیدن زمان آنها، و کوتاهى کردن در آنها وقتى زمان‌شان فرارسید دورى کن.»
در این حدیث شریف عدم زمانشناسى ریشه شتابزدگى شمرده شده و ضرورت زمانشناسى براى انجام کارها از وظایف انسان مسلمان به‌شمار آمده است. کسى که فصل و زمان انجام کار را نشناسد دست به اقدام آن در غیر زمان انجام آن بزند کار او ابتر و بىنتیجه مىماند. از سوى دیگر اگر فصل انجام کارى فرارسید و آن را انجام نداد فرصت را از دست داده و در انجام آن کوتاهى کرده است.»
مانند کسى که میوه را قبل از رسیدن بچیند و یا میوه رسیده را با تأخیر از درخت جدا کند که در هر دو صورت زیان کرده و کارى بىحاصل انجام داده است.
در بیان دیگرى آن حضرت شتابزدگى را با نابخردى همسو دانسته است: «من الخرق المعاجله قبل الامکان و الاناه بعد الفرصه: شتاب در کارى پیش از توانایى یافتن آن، و سستى و درنگ بعد از دست دادن فرصت، نشانه نابخردى است.»
در فرمایشات رسول گرامی اسلام نیز بحث‌های فراوانی درباره نکوهش «عجله» و ستایش «تأنی» و خویشتن‌داری دیده می‌شود که نکات زیادی در آنها نهفته است، به عنوان نمونه: رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «الاناه من الله و العجله من الشیطان، تأنی و خویشتن‌داری از سوی خداست و عجله و شتاب از شیطان است.»
در حدیث دیگری همان حضرت صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «انما اهلک الناس العجله ولو ان الناس تثبتوا لم یهلک احد، عجله و شتاب مردم را هلاک کرده و اگر مردم دارای تأنی و خویشتن‌داری بودند، هیچ کس به هلاکت نمی‌رسید.»
البته منظور، هلاکت‌هایی است که بر اثر حوادث غیرمنتظره و ناپخته پیش می‌آید که اغلب مولود عجله و دستپاچگی است.
از همان حضرت صلی الله علیه و آله نقل شده است: «ایاک و العجله فانک ان عجلت اخطات حظک، از عجله بپرهیز، زیرا هرگاه عجله کنی نصیب و بهره خود را از دست خواهی داد.»
آنچه درباره ناپسند بودن و زیانبار بودن شتابزدگى به قلم آوردیم از یک نگاه کلان و کلى درست است، اما از این نکته نباید غافل شویم که فرق است بین سرعت و شتاب در کار خیر و بین شتابکارى و شتابزدگى در انجام کارها.
آنچه در فرهنگ دینى به عنوان «عجله ناپسند» مورد نکوهش قرار گرفته آن مواردى است که انسان چشم و گوش بسته بدون مطالعه و بدون بررسى کارشناسانه بخواهد دست به کارى کوچک یا بزرگ بزند که نمىداند خیر است یا شر. به نفع است یا به ضرر، اما آن‌گاه که کارى را با بصیرت مورد مطالعه قرار داد و تمام جوانب آن را با همه احتمالات آن بررسى کرد و معلوم شد که انجام آن ضررى به دین و دنیاى او نمىزند، بلکه خیر و برکت و عاقبت به خیرى را به دنبال دارد. مسامحه و تأخیر در آن روا نیست، بلکه سرعت و شتاب مورد تأکید و سفارش دین نیز مىباشد. امام صادق (ع) فرمود: «مَن هَمّ بِشَىءٍ مِنَ الخَیرِ فَلیُعَجِّلُهُ فَاِنّ َکُلَّ شَىء فیه تَأخیرٌ فَأِنّ لِلشَّیطانِ فیه نَظره؛ کسى که تصمیم به کار خیرى گرفت، باید عجله کند، زیرا هر کارى را که در آن تأخیر کنید، شیطان در آن حیلهاى مىکند.»
خسارات عظیمی که از ناحیه شتابزدگی بی‌مورد، دامن افراد یا اجتماع را می‌گیرد، بیش از آن است که به حساب آید. از این رو قرآن مجید نیز به عنوان یک برنامه جامع زندگی، همه انسان‌ها را به «صبر و بردباری» و پرهیز از «عجله و شتاب» دعوت می‌کند و با اشاره به داستان‌های انبیا و سرگذشت رهبران بزرگ جامعه انسانی، زیان‌های عجله و ثمرات شیرین صبر و بردباری را آشکار می‌کند.
منابع:
- عجله و شتابزدگى/ پرتال جامع علوم انسانی/ ابوالقاسم یعقوبى
- عجله و شتاب در روایات اسلامی/ پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه
- عجله در قرآن/ ویکی فقه
