سرویس دین و اندیشه جوان آنلاین: سؤالی که غالباً مطرح و سؤال بسیاری از زنان فعال در عرصه اجتماعی است این است که چگونه میتوان بین فعال اجتماعی بودن و وظایف خانوادگی جمع بست. در ادبیات دینی ما یک وظیفه و اهتمام ویژه به وظایف خانوادگی دیده میشود؛ از آن طرف فعالیت اجتماعی، بهویژه در دوران جدید، اقتضائاتی دارد که غالباً با مسائلی همچون تربیت فرزند با توجه به تحولات روز، جمع کردنش سخت است. البته بعضی خانمها تواناییهای فوقالعادهای دارند که میتوانند در لحظه چند کار را با هم انجام دهند، اما وقتی به صورت کلی در نظر میگیریم اینها استثنا هستند و نمیشود آنها را تعمیم به عام داد. پس باید به این مسئله فکر کرد که چه طرح عمومیای را میشود برای کشور در این شرایط عرضه کرد.
به نظر من این درست است که میگوییم حضرت زهرا (س) یا حضرت زینب (س) الگوی زنان جامعه ما هستند، اما باید مشخص کنیم مفاد این الگو نسبت به شرایط امروز جامعه آن هم برای خانمی که کنشگر اجتماعی است، چیست؟ اصل ایده از مطلبی از شهید مطهری که در کتاب حماسه حسینی آمده است به ذهن من رسید. شهید مطهری در شرح حضرت زینب (س) میگوید که متأسفانه نرسیده است آن را باز کند. من مقالهای نوشتم و سعی کردم این تیتر را کمی باز کنم. آن تیتر این است که شهید میفرمایند در طول تاریخ به لحاظ اجتماعی زنان سه گونه بودند: ۱) انسان بیبها؛ ۲) شیء گرانبها و ۳) انسان گرانبها. زن به مثابه انسان بیبها موقعیتی است که از انسان بودن مرد بودنش جدی گرفته شده و این الگویی برای زنان شده است. یعنی زن قرار شده است انسان باشد، اما نه در الگوی زنانه خودش، بلکه در الگوی مردانه و خروجیاش. این شده که اگر زنی فعال اجتماعی است نقش اجتماعیاش نافی نقش زنانهاش باشد. نوع ورود غربیها به مسئله زن از این منظر است. «شیء گرانبها» یعنی زنی که نقشآفرینی اجتماعی او حذف شده، اما گرانبهاست. در نگاه سنتی ما عمدتاً اینطوری است که زنها خیلی احترام دارند، اما احترام دارند که در خانه بمانند نه اینکه نقشآفرینی اجتماعی داشته باشند. شهید مطهری پس از ارائه این دستهبندی فقط میگوید ما باید دنبال انسانگرانبها باشیم، اما این مدل را شرح نمیدهند.
در شرح «انسانگرانبها» میتوان کلیدواژههایی در نظر گرفت. برای تشریح این مدل ابتدا باید به این سؤال پاسخ داد که الگوی آرمانی ما از انسان الگوی مردانه است یا الگوی زنانه یا الگو فراجنسیتی. اگر جواب این سؤال مشخص شد این روشن میشود که ما در نقشآفرینی اجتماعی کدامیک را محور قرار میدهیم. در شعار دادن میشود راحت گفت این الگو «فراجنسیتی» است، اما واقعبینانه اگر نگاه کنیم در طول تاریخ این الگو عمدتاً مرد بوده است، یعنی نگاه شده که مرد چگونه نقشآفرینیهایی داشته است و متناسب با این نقشآفرینیهای انسان آرمانی ترسیم میشود. این از کتابهای ارسطو تا به امروز مشهود است. من تصورم این است که این فضا در غرب هم رواج دارد و آنقدر این تصویر در فهم انسان به مثابه مردم تأثیر گذاشته که حتی در فضای جسم هم این غلبه پیدا کرده است. شاهد بحثم این است که امروز باشگاههای پرورش اندام، اندام زنان را هم همانگونه بار میآورد که اندام مردان را بار میآورد. خلاصه، به طور اجمال میشود سه پاسخ به این الگو داد. پاسخ اول همین تلقی رایج یعنی الگوی مردم است؛ تلقی دیگر این است که شاید الگوی نهایی انسان در نگاه نهایی اسلام زن باشد؛ و سومین نگاه هم این است که بگوییم دو الگو داریم یک الگوی زنانه و یک الگوی مردانه. به نظر من با توجه اینکه ما ۱۳ معصوم نداریم، بلکه ۱۴ معصوم داریم و یکی از معصومان زن است، میشود گفت در عین حال اینکه امام برای همه ما الگوست، اما زن به ما هو زن در فضای نقشآفرینی اجتماعیاش یک الگوی ویژه دارد. پس این حرف مؤید این است که ما دو الگوی آرمانی برای نقشآفرینی اجتماعی داریم؛ یک الگوی مردانه و یک زنانه.
آموزهها، احادیث، روایات و آیات قرآن به ما نشان میدهد الگوی کنشگری اجتماعی را اگر بخواهیم به دست بیاوریم باید در خانواده دنبال آن بگردیم. چند نقش در خانواده داریم یک نقش برادر و خواهری است، یک نقش هم مادری و پدری است. من در سخنرانی «زن به مثابه نا- مرد» از نقش مادری به عنوان آن الگوی آرمانی دفاع کردم و گفتم به نظرم نقش مادری آنقدر گسترش دارد که پدران واقعی هم نقش مادری ایفا میکنند.
کلیدواژه برادر و خواهری را هم میتوان استفاده کرد تا شاید بتوان الگوی دوگانه داد. الگوی مادری واقعاً الگوی سنگینی است و به همین دلیل خیلی اوقات مادران ما هم واقعاً مادر نمیشوند و در حق بچههایش مادری نمیکنند. آیا با این حساب ما باید همه را در الگوی مادری ببریم؟ شاید بشود گفت که اسلام برای فضای عالیاش الگوی مادری را مطرح کرده، اما در سطوح پایینتر الگویش همان الگوی برادری و اخوه است. شیرینی کلمه اخوه این است که برخلاف زبان فارسی که برادری غیر از خواهری است، اما اخوه در زبان عربی هم برادری است و هم خواهری.
صوت کامل این سخنرانی را میتوانید در کانال حجتالاسلام سوزنچی در پیامرسان ایتا یا از طریق اسکن کد زیر دانلود کنید.