فضای مجازی و شبکههای اجتماعی ظرفیت بالقوهای است که میتواند زمینهساز بسیاری از کارها و فعالیتهای مفید باشد و مزایای فراوانی را متوجه استفادهکنندگان خود کند، اما این جنبه از فضای مجازی و شبکههای اجتماعی وقتی میتواند مورد توجه استفادهکنندگان قرار بگیرد که فرهنگ حضور در این فضا و سواد رسانهای متناسب با آن در کاربران شکل گرفته باشد.
در حالی که تأخیر فرهنگی ورود تکنولوژی و فقدان سواد رسانهای متناسب با رسانههای نوین موجب شده تا این فضا حتی در مواقعی که چالشزا هم نیست به محفلی برای وقتگذرانی، خودنمایی و تقلیدهای کورکورانه تبدیل شود؛ اتفاقی که بارها در پی فراگیر شدن برخی چالشها شاهد آن بودهایم.
حالا هم چندی است یک چالش جدید در شبکه اجتماعی اینستاگرام راه افتاده و بسیاری از کاربران ایرانی هم بدون آنکه فلسفه و هدف این چالش را بدانند به آن پیوستهاند. چالشی که در دنیای غرب هم به واسطه توخالی بودنش مورد انتقاد قرار گرفته و به یک بازی اجتماعی تشبیه شده است.
برخی معتقدند ماجرای چالش عکس سیاه و سفید با هشتگ challengeaccepted# به یک قتل و خشونت علیه زنان بازمیگردد.
پینار، دختر ۲۷ ساله دانشجوی اقتصاد اهل موغله ترکیه توسط پسری که با او در ارتباط بوده کشته میشود. عکس سیاه و سفید منتشر شده از این قربانی خشونت خانگی، زنان بسیاری را در سراسر دنیا بر آن داشت تا با انتشار عکس سیاه و سفید خود در شبکههای اجتماعی به مسئله زنکشی اعتراض کنند، اما برخی منابع منشأهای دیگری را برای آغاز این چالش ذکر میکنند.
به طور نمونه نیویورک تایمز در این باره نوشت: «در سال ۲۰۱۶ عکسهای سیاه و سفید با #چلنج اکسپتد در اینستاگرام برای افزایش آگاهی از سرطان مورد استفاده قرار گرفت.»
یکی از نمایندگان اینستاگرام در گفتگو با «تایمز» نیز در مورد چالش این روزهای اینستا گفت: «اولین پست در چرخه جدید چالش توسط «آنا پائولا پدرائو» خبرنگار برزیلی در ۱۰ روز گذشته به فضای اینستاگرام ارسال شد.»
در این چالش هیچ اتفاق خاصی نمیافتد. هیچ نمادی از اعتراض یا حمایت وجود ندارد بلکه بیشتر به یک سرگرمی شبیه است که البته میتواند درآمدهای شبکه اجتماعی اینستاگرام را هم بالا ببرد! در این چالش زنان یکدیگر را برای انتشار تصویری «سیاه و سفید» از خود دعوت کرده و دیگران را در این مسیر «تگ» میکنند.
تحلیل سیانان درباره چالش عکسهای سیاه و سفید هم اینگونه است: «اینستاگرام توسط زنان سیاه و سفید و توضیح #چلنج اکسپتد فتح شده است. احتمالاً انگیزه زیادی برای این چالش وجود ندارد و میتواند یک بازی یا فرآیند اجتماعی باشد.»
منتقدان این چالش را ژستی توخالی خواندند که مسیر رسانههای اجتماعی درباره بحران کووید ۱۹ و اعتراضات ضدنژادپرستی را مسدود خواهد کرد، اما شرکتکنندگان چالش، آن را راهی بیضرر برای حمایت از دوستانشان خوانده و آن را روزنهای برای فرار از بحرانهای سخت کنونی نامیدهاند.
پیوستن برخی افراد به ویژه خانمهای کشورمان به این چالش، اما در حالی صورت میگیرد که به جرئت میتوان گفت خانمهایی که این روزها تصویر سیاه و سفید خود را در اینستاگرام منتشر میکنند، درباره اهداف و منشأ این حرکت اطلاعی ندارند. این موضوع برای بسیاری از آنهایی که در این چالش حضور یافتهاند در حد یک نوستالژی جذاب است که میتواند آنان را در فضای خاطرات قدیمی قرار دهد و به دوران شهر فرنگ و عکسهای سیاه و سفید ببرد!
اما رفتارهای اینچنینی و پیگیری جریاناتی که در دنیای غرب با اهدافی خاص برجستهسازی میشوند و حتی در خود این جوامع هم مورد انتقاد قرار میگیرند، نشان از خلأ آموزش فرهنگ حضور در رسانهها و شبکههای اجتماعی و فقر جدی سواد رسانهای در میان برخی کاربران ماست. این فقر فرهنگی و فقدان سواد رسانهای به شکلی جدیتر در میان سلبریتیهای کشورمان هم دیده میشود و به همین خاطر شاهد پیوستن آنها به برخی چالشهای پوچ و ژستهای توخالی هستیم.
اما در کنار این قبیل چالشهای بیمعنی، این روزها چالشهای اثرگذار و کارآمدی هم در فضای مجازی در جریان است که افراد آگاهتر و به طور یقین باسوادتر به آن پیوستهاند؛ پویشهایی نظیر پویش من ماسک میزنم که در این روزهای کرونایی میتواند ناجی جان ما از مهلکه ویروس تاجدار باشد.