آمار و ارقام منتشرشده از ميزان فرسايش خاك اگرچه متفاوت اما نگران‌كننده است. برپايه آمارها، سالانه حدود 2 ميليارد تن از خاك حاصلخيز ايران دچار فرسايش مي‌شود؛ رقمي چهار برابر فرسايش خاك در كشورهاي جهان.
انتشار آمارهاي نگران‌كننده از ميزان فرسايش در كشور و هشدار كارشناسان محيط‌زيست در فضاي رسانه‌اي در سال‌هاي اخير منجر به تدوين لايحه خاك در دولت يازدهم شد. اين لايحه كه هنوز در صف تصويب به سرمي‌برد، مديريت خاك را از نظر فرسايش و آلودگي مورد توجه قرار مي‌دهد و باعث داشتن نگاهي قانونمند به مقوله حفاظت از آن مي‌شود.
حجت‌الاسلام «حسن روحاني» رئيس‌جمهوري نيز در سخنراني خود در جلسه رأي اعتماد به وزيران پيشنهادي دولت دوازدهم، از برنامه دولت در زمينه مقابله با فرسايش خاك سخن گفت.
روحاني عنوان كرد: اگرچه آگاهي نسبت به مديريت منابع آب عمومي‌تر شده اما منابع خاك كشور نيز به دليل الگوي توسعه، عقب‌ماندگي‌هاي فناوري و بسياري علل ديگر در معرض فرسايش شديد است. ادامه اين وضعيت كشور را با بحران‌هاي زيادي از جمله تشديد مسئله ريزگردها، بيابانزايي شديدتر، كاهش امنيت غذايي و بيكاري فزاينده مواجه خواهد ساخت.
عوامل فرسايش خاك
فرسايش خاك در ايران تحت تأثير عوامل متعدد طبيعي و انساني صورت مي‌گيرد. بارندگي شديد، وجود شيب تند در نواحي كوهستاني، فقر پوشش گياهي و خشك بودن خاك از جمله عوامل فرسايش در مناطق كوهستاني و دشت‌ها هستند. از طرفي، تغيير اقليم، بهره‌برداري‌هاي بي‌رويه انسان از طبيعت، تخريب پوشش گياهي در اثر چراي خارج از ظرفيت دام، كشاورزي سنتي و غيراصولي، جنگل‌زدايي، كم‌آبي و قرار گرفتن ايران روي كمربند فرسايشي جهان، ديگر عوامل تشديدكننده فرسايش خاك در كشور به شمار مي‌روند. سوداي قطع درختان و تجارت پرسود چوب بخش عظيمي از جنگل‌هاي ايران را از بين برده است. چراي دام‌ها و غلبه دامداري سنتي در برخي مناطق ايران آسيب‌هاي جدي به پوشش گياهي كشور وارد ساخته است.
ضرر‌هاي اقتصادي فرسايش خاك
فرسايش خاك كه رخ مي‌دهد، آب‌ها گل آلود مي‌شود، عمر سدها و مخازن كم مي‌شود، حجم سدها به دليل رسوبات فراوان كاهش مي‌يابد، خاك حاصلخيز اسير دست باد مي‌شود و زمين‌هاي كشاورزي قابليت كشت را از دست مي‌دهند. همچنين، اين بحران تقريباً تازه به شكل‌هاي ديگرِ شكاف يا فروچاله نيز بروز يافته است. بسياري از دشت‌هاي اطراف تهران و استان‌هاي مركزي كشور اسير پديده خطرناك فروچاله شده‌اند.
فرسايش بالاي خاك در كشور باعث شده تا بسياري از عرصه‌هاي خاكي ايران ظرفيت‌هاي بيولوژيكي و قابليت كاشت حتي يك درخت را از دست بدهند. همچنين، خاك بسياري از مناطق ايران در معرض شديد فرسايش بادي قرار دارد. تشديد خشكسالي و كم‌آبي به ويژه در مناطق مركزي ايران به همراه وزش بادهاي شديد در اين مناطق، گرد و غبار و طوفان‌هاي شن را به همراه داشته است. اين معضل زندگي عادي مردم برخي نواحي را مختل ساخته است تا جايي كه عده‌اي مجبور به ترك محل سكونت خود شده‌اند. اين در حالي است كه وجود پوشش گياهي مناسب در اين مناطق مانع بادبردگي ذرات و فرسايش خاك خواهد شد.
ايران از معدود كشورهاي منطقه است كه از حيث منابع خاكي غني است. همين مسئله باعث شده تا خاك حاصلخيز ايران در توبره قاچاقچيان به يغما برده شود؛ قاچاق خاك ايران به كشورهاي همسايه از جمله اين نمونه‌هاست. از سوي ديگر، برآوردها از نابودي هكتارها اراضي كشاورزي ايران حكايت دارد. در سال‌هاي گذشته بسياري از اين اراضي در اثر فرسايش خاك و خشكسالي از بين رفته و ظرفيت‌هاي كشت را از دست داده‌اند. كاهش توليد محصولات كشاورزي از پيامدهاي اين معضل خواهد بود. قرارگرفتن پيامدهاي ناشي از فرسايش خاك در ايران در كنار زمان مورد نياز براي تشكيل يك سانت از خاك، بر ضرورت مقابله با اين چالش مهم زيست‌محيطي اضافه مي‌كند.
ضرورت توجه به لايحه حفاظت از خاك
تدوين لايحه حفاظت از خاك و اختصاص برنامه ويژه به مسئله فرسايش در دولت دوازدهم اميد تازه‌اي در دل مسئولان و دوستداران محيط‌زيست براي مقابله با اين معضل تخريب‌كننده ايجاد كرده است. در يكي از بندهاي اين لايحه بر پيشگيري و كنترل تخريب، فرسايش خاك و تبعات آن (كاهش حاصلخيزي، توليد، رسوب و آلودگي منابع آب و تقاطير آن) تأكيد شده است. از نگاه كارشناسان تصويب اين لايحه كمك قابل توجهي به بيابان‌زدايي و كاهش فرسايش خاك در كشور خواهد كرد.
حل مسائل زيست‌محيطي بدون همكاري‌هاي ميان سازماني و انسجام مديريتي امكانپذير نخواهد بود. نبود انسجام سازماني و استفاده نكردن از تجارب گذشته باعث صرف هزينه‌هاي بي‌فايده در اين راه شده است. راهكار جدي و كارآمد مبارزه با بيابانزايي و فرسايش خاك، ايجاد انسجام و عملكرد هماهنگ سازمان‌هاي دولتي و مردم‌نهاد (سمن‌ها) است. از طرف ديگر، همكاري و اجماع سازمان‌ها در اجراي پروژه‌ها در كنار به‌كارگيري نيروهاي بومي به مراتب راهكار پايدارتري خواهد بود. صرفه‌جويي در مصرف آب و مديريت درست منابع آبي نيز عامل عمده‌اي براي حفظ منابع خاكي ايران است.
