سمیرا سروش | هر چقدر که مناطق قشلاقی ایل قشقایی غیر قابل نفوذ و زندگی در آن سخت باشد، مردمان قشقایی هم به همان اندازه مقاوم، شجاع و مقتدر هستند. زندگی کوچنشینی و رو به رویی با ناملایمات طبیعت، دلیری و مقاومت را به موهبت و خصیصه ذاتی وجود قشقاییها مبدل کرده است و شاید به دلیل همین خصوصیات باشد که در سال 2007 میلادی، کمپانی ژاپنی نیسان خط تولید یکی از پرتحرکترین خودروهای خود را با نام قشقایی راهاندازی و آن را روانه بازار جهانی کند.
ریشه فرهنگی و تاریخی عشایر قشقاییبه واژه قشقایی معانی متعددی منتسب شده است. برخی معتقدند که این واژه بر گرفته از واژه «قشقه» در زبان ترکی و مراد از آن مردمانی است که اسبهای پیشانی سفید داشتهاند («قشقه» به حیوانات پیشانی سفید از جمله اسب اطلاق میشود). در عین حال برخی واژه قشقایی را برگرفته از واژه ترکی «قاچقایی» به معنی «گریخته» میدانند اما به اعتقاد بسیاری از کارشناسان کاربرد واژه قشقایی با این معنا برای مردمانی دلیر و شجاع همچون قشقاییها کاملاً نامفهوم است و وجود خارجی ندارد. ابراهیم قزلباش، کارشناس ارشد باستانشناسی، عضو هیئت علمی پژوهشکده باستانشناسی کشور و از نژاد ایل قشقایی است. او درباره قدمت ایل خود میگوید: از قریب 300 سال پیش ایل قشقایی به رسمیت شناخته شد و نامش از دوره صفویه در منابع مختلف ذکر شد اما تاریخچه حضور اقوام ترک زبان در منطقه فارس را میتوان به بیش از هزار سال پیش تخمین زد؛ کشف تعداد زیادی سنگ قبر کمیاب تاریخی متعلق به ایلات قشقایی در برخی مناطق استان فارس و چهار محال و بختیاری دال بر این حقیقت بود. بخشی از ایل قشقایی قبل از دوره صفویه از قفقازیه به ایران نقل مکان کردند و در زمان شاه عباس در فارس مستقر شدند.بر اساس آخرین منابع آماری، جمعیت ایل قشقایی در کشور حدود یک میلیون و پانصد هزار نفر است. بخشی از آنها کوچنده، بخشی نیمه سیار و بخش دیگر اسکان پیدا کردهاند. بیشتر جمعیت ساکن ایل قشقایی در استانهایی چون فارس، کهگیلویه و بویراحمد، چهار محال و بختیاری، بوشهر، خوزستان و اصفهان پراکندهاند.
افتخاراتی چند رنگ ایل قشقایی زادگاه مردان بزرگی بوده است که در هر مقطع از تاریخ ایران زمین با درک ضرورتها حافظ دین ومیهن بودهاند. پاسداری از مرزهای ملی و اعتقادی جزئی از مرام و مسلک مردم قشقایی است. تمدن و فرهنگ اصیل قشقایی و مناسک و رسومات خاص آنها و نیز هنر ایل قشقایی از دیگر ویژگیهای قابل توجه آنان است. از منظر سیاسی در بسیاری از وقایع تاریخی ایران قشقاییها حضوری چشمگیر داشتهاند. آنها دخالت و ظلم بیجای بیگانگان را بر نمیتابند و هرگاه ضرورت میدیدند با تشکیل قشون نظامی بیگانگان مبارزه میکردند. قشقاییها همواره مدافع کشور بودند و در جنوب کشور درگیریهای عدیدهای را با انگلستان داشتند. از دوره صفویه به بعد مرزداری و آزادسازی مناطق جنوب همواره به دست قشقاییها صورت گرفته است. اما در دورههای بسیاری تحت فشار دولت مرکزی قرار میگرفتند که این فشارها بیثمر بود. قزلباش میگوید: دولت قاجار به قشقاییها فشار میآورد؛ چرا که سران قشقایی از لطفعلی خان و کریم خان زند حمایت کرده بودند. آنها همواره به دنبال فرصتی بودند که ایل قشقایی را تضعیف کنند؛ هدفی که هرگز عملی نشد. در زمان پهلوی اول، ایلات قشقایی با مشغول کردن دولت مرکزی به درگیری، جلوی سیاستهای ناروای رضاخان را گرفتند تا او در نهایت مملکت را ترک کند. آنها پس از انقلاب همچنان بهعنوان یکی از ایلات قدرتمند باقی ماندند. این حوادث مهم تاریخی در کنار یکدیگر، ایلات قشقایی را به ایلاتی شناخته شده تبدیل کرده است تا جایی که سیاستمداران مشهور جهان در طول تاریخ به ویژه چرچیل، نخست وزیر انگلیس که دل خوشی از قشقاییها نداشت بارها گفته بود که این قوم یا باید نابود شده یا از ایران بیرون شوند. ایلات قشقایی از نظر اقتصادی در میان جامعه عشایری کشور بالاترین تعداد دام را در اختیار دارند. دامی که در اختیار عشایر است، دام ژنتیکی و مولد کشور است که در اقتصاد تأثیرگذار است. از سوی دیگر هنر و صنایع دستی قشقاییها در بازارهای بینالمللی مخاطبان بسیاری دارد. قشقاییها در تولید صنایعی چون فرش و قالی و گلیم یکی از جمعیتهای سرآمد هستند؛ بافتههایشان ذهنی باف است و از مرغوبیت بسیاری برخوردار است. این هنر و این هویت در مجموع نام قشقایی را به برندی جهانی تبدیل کرده است. آداب و رسوم و مناسک قشقاییها از دیگر عوامل جذب توجه و نگاههای جهانی به سوی این قوم ایرانی است. لباس زنان قشقایی در چندین نمایش بینالمللی بهعنوان بهترین لباس سنتی در سطح جهان شناخته شده است. علاوه بر این قشقاییها موسیقیای ویژه و منحصر بهفردی دارند. مجموعه این عوامل دست به دست هم داده است تا ایل قشقایی به یک تشکل فامیلی و قبیلهای سرآمد در سطح ملی و بینالمللی تبدیل شود.
هزارتوی معیشت قشقاییهاپس از تصویب قانون اجباری رضا شاه و اسکان اجباری عشایر به بهانه جلوگیری از تخریب و نابودی منابع طبیعی و مراتع، عشایر قشقایی کشور هم اسکان داده شدند. آنها تولیدکننده اصلی گوشت کشور بودند و میتوانستند کمک بزرگی برای رونق صنعت دامداری کشور باشند. به این ترتیب سیاست نادرست اسکان عشایر پایهگذاری شد، بعدها ادامه پیدا کرد و امروزه نیز به یک امر معمول تبدیل شده است تا آنجا که هر سال برای اسکان عشایراعتباری تخصیص داده میشود. اما قشقاییها همچنان یکی از تولیدکنندگان عمده فرآوردههای دامی در سطح کشور هستند. در عین حال هنوز تعداد قلیلی از عشایر قشقایی به زندگی کوچنشینی خود ادامه میدهند. علی اکبری، رئیس سابق سازمان امور عشایر میگوید: آن دسته از قشقاییهایی که کوچنده هستند با مشکل معیشتی مواجهند. نه اینکه توانایی اداره زندگی خود را نداشته باشند بلکه عواملی محیطی آنها را تحت فشار قرار داده است. گاه مراتعشان اشغال میشود یا مسیر راهشان سد میشود. آنها از منابع انرژی و خدمات کمتری استفاده میکنند. زندگیشان مبتنی بر طبیعت است. خودشان هم جزئی از محیط زیست هستند و گاه سالانه باید چیزی حدود 700 کیلومتر را بروند و بازگردند. اما این زندگی کوچنشینی با شیوه و روش کوچنشینی سابق تفاوتهای زیادی دارد. با پیشرفت تکنولوژی و گسترش آن به شهرها و روستاها، کوچنشینی عشایر قشقایی تحتالشعاع قرار گرفته است. قزلباش در این خصوص میگوید: تعداد اندکی از قشقاییها همچنان کوچ نشین هستند اما نه به آن صورتی که از نظر تقسیمات سیاسی ایل راه و ایلخانی و کلانتر داشته باشند و همچون گذشته در یک زمان خاص و به دستور شخصی حرکت کنند. این سیستم دیگر وجود ندارد؛ آنها دیگر با وسایل نقلیه همچون کامیون و وانت کوچ میکنند. برخی تصور میکنند که اگر قشقاییها ساکن شوند کمتر به منابع طبیعی صدمه وارد میشود اما من این را قبول ندارم؛ به نظر من روش کوچ سنتی روی اکوسیستم و تغییر و تحولات آن به نحو مطلوب تأثیر میگذارد. وی ادامه میدهد: دولت پهلوی هیچگاه عشایر را آنطور که باید درک نکرد و همیشه سعی در نابود کردن آنها داشت. به همین خاطر پایه اقتصادی عشایر بسیار ضعیف است؛ روستانشینی بر این ضعف افزود و هم اکنون سیستم معیشتیشان همچنان با مشکل مواجه است. به راستی حق این اقوام دلیر به درستی ادا نشده است.
گردشگری عشایری و خودروی قشقاییمحیط زندگی، شیوه معیشت، آداب و رسوم، پوشاک و هنر ایلات عشایری بهویژه قشقایی آنقدر جذابیت داشت که شاخه گردشگری تحت عنوان گردشگری عشایری را پدید آورد. به رغم آن، دستگاههای فرهنگی و گردشگری کشور، ایلات قشقایی را بهعنوان یک سرمایه ملی کنار گذاشتهاند. اکبری که تعلق خاطر خاصی به ایل خود دارد، میگوید:اگر فقط از منظر گردشگری روی عشایر تمرکز کنیم کمتر از نفت درآمد نخواهیم داشت. او در ادامه با اشاره به الگوبرداری معنوی کمپانی نیسان از ایل قشقایی به توصیف پیش مقدمهای بر این طرح در دوران ریاست خود میپردازد و میگوید: حدود سال 1388، گروهی از رسانههای ژاپنی که بیشترشان از روزنامه آساهی ژاپن- یکی از پرتیراژترین روزنامههای دنیا - بودند به ایران آمدند و ضمن تماس با ما خواستار بازدید از مناطق عشایر قشقایی کشورمان شدند؛ ما آنها را به مناطق عشایری فرستادیم. این گروه شش هفته از مدت اقامت خود را در این مناطق گذراندند و گزارش و فیلمهای مستندی را تهیه کردند و سپس به کشور خود بازگشتند. خلاصه این گزارش در روزنامه آساهی ژاپن منتشر و همزمان فیلمهای مستند از شبکههای تلویزیونی توکیو پخش شد. پس از آن ما در کمال تعجب با تماسهای متعدد توریستهای ژاپنی مواجه شدیم؛ آنها خواهان سفر به ایران و بازدید از عشایر و ایلات قشقایی کشور بودند و ما امکانات لازم برای آن را نداشتیم. به همین خاطر از سازمان گردشگری و بنیاد مستضعفان کمک خواستیم و در این راستا طرحی را ارائه دادیم که هیچکس از آن استقبال نکرد. اما گویا تأثیر رشادتها، شجاعتها، پایداری و نیز جاذبههای هنری و فرهنگی ایل قشقایی روی ژاپنیها بیش از حد معمول بود. آنها حین گشت و گذار در مناطق قشلاقی عشایری و ایلات قشقایی با مناطق کوهستانی رو به رو شدند. طبیعتی سخت و خشن که نمیتواند به هیچ وجه مردمان قشقایی را از پای در آورد و حتی گاه خود تسلیم رشادت و مقاومت آنان میشود. تقریباً هفتاد یا هشتاد درصد از ماشینهایی که ژاپنیها تولید میکردند لندرور بود. آنها به شدت تحت تأثیر ایل توانمند و مقاوم قشقایی قرار گرفته بودند و عنوان قشقایی را که هویتی دارد روی اتومبیل جدید گذاشتند.
