جوان آنلاین: بازار بزرگ تهران؛ قلب تپنده اقتصاد کشور، با روزانه ۵/۱ میلیون تردد شهروند و بیش از ۳۰۰ هزار شاغل، امروز بیش از هر زمان دیگری زیر بار فرسودگی، خلأهای قانونی و سودجوییهای پنهان، با تهدید جدی امنیت روبهرو است. تخلفات ساختمانی و حفاریهای غیرمجاز در سراهای آزادی، نادر و زیبا، درست در قلب بازار پرسشی جدی را پیش روی افکار عمومی گذاشته است: چگونه جان شهروندان در سایه قوانین کهنه و نظارتهای زمانبر، به بازی گرفته میشود؟ بازار تهران نهفقط یک مرکز تجاری، که شهری زنده با بافتی تاریخی و شکننده است. معابری تنگ، دسترسی دشوار نیروهای امدادی، بارگذاریهای سنگین بر سازههای قدیمی و تغییر کاربریهای بیضابطه، این مجموعه را به یکی از پرریسکترین نقاط شهری کشور تبدیل کردهاست. در چنین شرایطی، هر تخلف ساختمانی میتواند به فاجعهای انسانی بدل شود. مثل پرونده سرای آزادی، زیبا و نادر که انتشار خبرهایی درباره تخلفهای صورت گرفته چرایی بروز آن را مورد توجه قرار داد که در گفتوگو با مهندس مهرشاد اللهوردی شهردار ناحیه ۳ منطقه بازار این موضوع را بررسی کردهایم.
روایت مدیریت شهری از قلب بحران
مهرشاد اللهوردی، شهردار ناحیه سه شهرداری منطقه ۱۲ واقع در بازار تهران با تشریح ابعاد تخلفات ساختمانی در سراهای آزادی، نادر و زیبا میگوید: سرای آزادی مشتمل بر سه سراست که از به هم پیوستن سه سرای دستمالچی قدیم و جدید، سرای زیبا و سرای نادر در مساحتی حدود ۴ هزار و ۹۱۶ مترمربع بنا شدهاست. این مجموعه در سه فاز احداث شده؛ فاز نخست آن به سال ۱۳۴۰ یعنی دهه ۳۰ بازمیگردد و بهمرور در دهههای ۴۰ و ۵۰ توسعه یافته است. این سراها با اختلاف ارتفاعهای مختلف نسبت به یکدیگر ساخته شدهاند و هم اکنون ۹ مالک دارد.
شهردار بازار تهران میگوید: در سال ۱۴۰۲، طی یک فعالیت شبانه که دقیقاً در روز تعطیل و شب شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) انجام شد متوجه شدیم دو نفر از مالکان اقدام به باز کردن وویدهای طبقه همکف به طبقه منفی کردهاند. درِ محل را بسته بودند و اجازه ورود نمیدادند. من و همکارانم در شهرداری ناحیه بازار تا حوالی ساعت ۶ یا ۷ صبح منتظر ماندیم.
در نهایت با حکم دادستان ناحیه ۱۲ وارد محل شدیم. پس از ورود مشاهده کردیم وویدها باز شدهاند؛ که نقش نورگیر به طبقات پایین را دارند. وقتی علت را جویا شدیم، گفتند این اقدام در راستای ایمنی و دستورالعملهای آتشنشانی انجام شدهاست. ما اعلام کردیم که هرگونه ایمنسازی نیازمند مجوز و دستورالعمل رسمی است که در اینجا وجود نداشت. بر همین اساس، گزارشی به دادستان ناحیه ۱۲ ارائه کردیم. دادستان هم با احضار همکاران سازمان آتشنشانی، بررسیهای لازم را انجام دادند و مشخص شد این اقدام برخلاف مقررات و دستورالعملهای ایمنی است. همان روز تمام وویدها بهطور کامل پوشانده ورسیدگی به تخلفات انباشتهشده در دستور کار قرارگرفت.
شهردار بازار تهران میافزاید: با اطلاعرسانی به شهردار وقت و شهردار فعلی منطقه، دستور داده شد تمامی مستحدثات ملک از سال ۱۳۷۰ تا ۱۴۰۲ بهطور کامل بررسی شود. با توجه به اینکه پرونده کاغذی ملک به دلیل قدمت بالا ناقص بود، تمرکز ما بر شناسایی تخلفات اعیانی و شهرسازی قرار گرفت. این تخلفات شامل تبدیل یک باب مغازه به چند مغازه، تبدیل انبارهای تجاری متعدد در طبقات زیرین به واحدهای تجاری، تبدیل سرویسهای بهداشتی به مغازه در سال ۱۳۸۰، ایجاد بالکنها و توسعههای تدریجی غیرمجاز انبار بود.
وی میگوید: پس از حدود چهار ماه بررسی دقیق، پرونده به کمیسیون ماده ۱۰۰ ارسال شد. با توجه به عدم اعتراض مالکان، رأی قطعی مبنی بر قلع، جمعآوری و اعاده به وضع موجود صادر شد. این نخستینبار بود که ملکی با بیش از ۶۰ سال قدمت بهطور کامل به کمیسیون ماده ۱۰۰ ارجاع و رأی نهایی درباره آن اخذ میشد. البته ممکن است اسناد یا مدارکی وجود داشته باشد که در زمان رسیدگی ارائه نشده یا برخی تخلفات در دورههای گذشته رسیدگی و عوارض آن پرداخت شدهباشد، اما آنچه برای ما محرز شد، وجود تخلفات گسترده و انباشته بود.
ماجرای «تونل» چیست؟
اللهوردی تأکید میکند: مطلبی که با ذکر مساحت از آن بهعنوان تونل یاد میشود، در واقع تخلفات ساختمانی مجموع پنج طبقه ملک است؛ که پیش از این در شهرداری به آن رسیدگی نشدهبود. بدیهی است در جریان بررسیها دو باب مغازه در طبقه منفی دو، یک نیمطبقه دیگر در منفی سه به مساحت حدود ۴۰ تا ۵۰ متر ایجاد کردهاند که صرفاً برای انبار تجاری و منافع شخصی بودهاست و خاک حاصل از این حفاریها عمدتاً در داخل ملک باقی مانده و اگر هم خارج شده، بهصورت محدود و شبانه و در طول زمان بودهاست. همچنین یک انبار حدود ۱۰۰ متری دیگر نیز ایجاد شدهبود؛ لذا بحثهایی که درباره تونل، کیلومترها حفاری و موارد مشابه مطرح میشود، از اساس باطل است. اگر کمی عقل سلیم و نگاه فنی وجود داشته باشد، مشخص میشود با این سازههای قدیمی، نامناسب و ناایمنی که عمدتاً متعلق به دوره پهلوی هستند و بعضاً حتی فونداسیون استاندارد ندارند، حفر چند کیلومتر تونل اساساً امکانپذیر نیست. کندن پنج کیلومتر تونل کار سادهای نیست که با دست انجام شود.
هشدار فنی و اعلام وضعیت پرخطر
شهردار بازار تهران میگوید: در بازدیدهای فنی و میدانی در این سرا فرسودگی شدید مصالح پس از ۶۰ تا ۷۰ سال، بارگذاری سنگین ناشی از انبار پارچه، ترکهای متعدد، دفرمهشدن ستونها و پلهای بین طبقات، سازه را بهشدت ناایمن کردهاست. به همین دلیل مکاتبهای با ستاد مدیریت بحران تهران انجام دادیم. ابتدا به مالکان فرصت دادیم تا از طریق شرکتهای خصوصی گزارش سازهای ارائه دهند، اما بهدلیل اختلافات شدید میان مالکان، به نتیجه نرسیدند. در نهایت مدیریت شهری هزینهها را متقبل شد و موضوع از طریق سازمان مدیریت بحران به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه ارجاع شد. این مرکز پس از دو ماه بررسی، نصب لرزهنگار و آزمایش مصالح، سازه را بررسی و در وضعیت پرخطر (گروه D) اعلام کردند و تأکید داشت این فضا برای تردد مردم و فعالیت کسبه مناسب نیست و جان افراد در خطر است.
تصمیم سخت؛ ایمنی یا تعطیلی کامل
اللهوردی میگوید: با تشکیل کمیته ایمنی، طبیعتاً بحث تخریب، نوسازی و حتی ممانعت از فعالیت مطرح شد. شاید سادهترین کار برای مدیریت شهری تعطیلی فوری سرا بود، اما با توجه به فعالیت بیش از هزارو۱۰۰ واحد صنفی و معیشت هزاران نفر، موضوع به شورای تأمین استان، فرمانداری و استانداری ارجاع شد. هدف این بود که با مشارکت نهادهایی مانند سازمان اوقاف، بنیاد مستضعفان، شهرداری و سایر دستگاهها، اسکان موقت برای کسبه فراهم شود تا رزق و روزی آنها قطع نشود و همزمان، مراجع قضایی درباره مالکیت، صدور پروانه، نقشهها و هزینههای ساخت تصمیمگیری کنند. بر همین اساس پیشنهاد نوسازی بهصورت فازبندی نیز مطرح میباشد.
مطالبه تغییر قانون
وی ادامه میدهد: ما در نظر گرفتیم که خانواده خودمان بخواهد از این محل خرید کند و موضوع را هم بر همین اساس دنبال کردیم. تنها هدف ما حفظ جان مردم بود. اللهوردی تصریح میکند: قوانین شهری ما بسیار قدیمی است؛ مربوط به دهه ۳۰. تخلف ساختمانی هنوز جرمانگاری نشده و شهرداری اجازه ورود فوری به محل تخلف را ندارد. تا زمانی که حکم قضایی صادر شود، تخلف انجام شدهاست. او میگوید: کسی که با حفاری غیرمجاز جان و امنیت مردم را به خطر میاندازد باید تحت تعقیب قضایی قرار گیرد. تخلفات ساختمانی باید جرمانگاری شود و شهرداریها به عنوان ضابط قضایی اختیار نظارت و ورود فوری داشته باشند. به گفته وی، شهرداری علیه متخلفان اعلام جرم کرده و رأی کمیسیون ماده ۱۰۰ و دستور دادستان برای اجرا موجود است، اما تعقیب اشخاص حقیقی متخلف در حوزه وظایف دستگاه قضایی قرار دارد.
صدای کسبه؛ تخلف در سایه
چند نفر از کسبه سراهای آزادی، نادر و زیبا میگویند محلهایی که تخریب و ساختوساز غیرمجاز در آنها انجام شده، از دید مستقیم کسبه پنهان بودهاست. به گفته آنها، این تخریبها بیشتر در راستای تغییر کاربری صورت گرفته و تا امروز، واحدهای ایجادشده در بخشهای غیرمجاز بهصورت رسمی به کسی اجاره داده نشدهاست. کسبه میگویند اخبار منتشرشده در فضای مجازی را شنیدهاند، اما معتقدند وسعت واقعی تخلفات به اندازهای که در برخی روایتها عنوان شده، نبودهاست. یکی از کسبه در این باره میگوید: «چند روز پیش ناگهان اینجا شلوغ شد. مأموران دادستانی آمدند و بخشهای غیرمجاز را پلمب کردند.» یکی دیگر از کسبه روایت میکند: «یک روز که وارد پاساژ شدیم دیدیم کف پاساژ بهطور کامل تخریب شده؛ بهطوری که اصلاً نمیتوانستیم وارد مغازههایمان شویم. دوربینها هم قطع شده بود. به گفته کسبه، در آن مقطع شنیده شده که حدود ۷۰ کارگر افغان بهصورت شبانهروزی در محل فعالیت داشتهاند و تغییرات عمدهای در طبقات زیرزمین ایجاد شدهاست.
ورود دستگاههای مسئول
ولیالله مهبودی، معاون پیشگیری از وقوع جرم دادستان تهران هم پس از بازدید از محل به ایسنا گفت که در بازدید یک سری ساخت و سازهای غیرمجاز را دیدیم که اقدامهای غیرمجاز صورت گرفتهاست که بخشهای غیرمجاز پلمب شود که دستور داده شدهاست. برای ایمنی این سرا و بازار هم قرار شد به صورت فازبندی برای حفظ فعال ماندن کسب و کار کسبه با کمک هیئت امنا در یک بازه زمانی سریع ایمنسازی آن صورت گیرد.
کامران عبدولی، معاون پیشگیری سازمان آتشنشانی تهران هم با اشاره به وضعیت این سه سرا میگوید: سه سرای دستمالچی، نادر و زیبا در مجاورت یکدیگر قرار دارند و به دلیل حفاریهای غیرمجاز انجامشده در طبقات زیرزمین، سازه این مجموعهها بهطور جدی تحتتأثیر قرار گرفتهاست. به دنبال گزارش شهرداری، دادستانی به موضوع ورود کرده و فعالیتهای غیرمجاز متوقف شدهاست. وی میافزاید: بررسیهای فنی نشان میدهد این حفاریها مستقیماً بر پایداری سازه اثر گذاشته و بر همین اساس، مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی نیز بهطور رسمی اعلام کرده سازه این سراها کاملاً ناپایدار است.
علی نصیری، رئیس ستاد مدیریت بحران استان تهران با اشاره به حساسیت بالای بازار تهران از منظر ایمنی و مدیریت بحران میگوید: بازار تهران به دلیل جایگاه آن بهعنوان پایتخت اقتصادی شهر و حجم بالای تردد جمعیت، یکی از نقاط بسیار مهم در ارزیابیهای مبتنی بر آییننامه ۲هزارو۸۰۰ به شمار میرود. متأسفانه این محدوده با پیچیدگیهای فراوانی در حوزه امنیت و ایمنی مواجه است. وی میافزاید: یکی از مهمترین چالشها در بازار تهران، پدیدههایی مانند جرزخواری و پیخواری است که توسط افراد سودجو انجام میشود و این مسئله محدود به سه سرای مشخص نیست. با این حال، در سرای آزادی، حجم حفاریهای غیرمجاز به مراتب گستردهتر بوده و حتی منجر به ایجاد طبقه جدیدی شده است؛ در حالی که سازه موجود، مقاومت لازم برای تحمل چنین بارگذاریای را ندارد.
مدیر عامل سازمان آتشنشانی شهرداری تهران هم میگوید ١١ مرکز تجاری بازار بزرگ تهران در وضعیت غیرایمن قرار دارند. قدرتاله محمدی در خصوص ایمنی بازار بزرگ تهران، توضیح میدهد: «طبق پایشی که انجام دادیم نشان میدهد که تنها بخش محدودی از سراها و پاساژها کار ایمنسازی را شروع کردهاند ولی بیش از ١١ پاساژ و سرا در بازار بزرگ تهران بسیار ناایمن هستند.» به گفته او، با وجود پیگیریها و فشارهای اعمالشده تاکنون عزم مؤثری برای ایمنسازی این مراکز مشاهده نشدهاست. حدود ۳۰۰ هزار نفر بهطور مستقیم در بازار فعالیت دارند و روزانه نزدیک به ۵/۱ میلیون نفر در این محدوده رفتوآمد میکنند. او همچنین هشدار میدهد که تراکم بالای جمعیت، سطح خطر را به شدت افزایش داده و در صورت بروز حادثه، کنترل و مدیریت شرایط با دشواری جدی همراه خواهد بود.
