همدان به عنوان یکی از تاریخیترین و مهمترین مراکز تمدنی ایران، امروز با چالشهای جدی زیستمحیطی دستوپنجه نرم مینماید که بقا و پایداری آن را تهدید میکند. کاهش شدید منابع آبی و پدیده خطرناک فرونشست زمین که جملگی به سوء مدیریتها بازمیگردند، این استان را در معرض بحرانی چندبعدی قرار داده است.
بر اساس آخرین دادههای شرکت مدیریت منابع آب ایران و سازمان هواشناسی، همدان در طول یک دهه اخیر نسبت به میانگین بلندمدت با کاهش ۴۰ تا ۵۰ درصدی بارندگیها مواجه بوده و همین امر موجب کاهش شدید سطح آبهای زیرزمینی شده است. گزارشها نشان میدهند هم اکنون بیش از ۸۰ درصد از دشتهای استان ممنوعه یا بحرانی اعلام شدهاند. در کنار این اتفاقات ناگوار خشکشدن چشمهها و قناتهای تاریخی که به عنوان منابع آبی سنتی شناخته شده و حیات جوامع محلی و کشاورزی به آنها وابسته بودند هم خشک شدهاند.
کاهش نزولات آسمانی در همدان موجب شده تا سدهای کلانزره و آبشینه با کاهش محسوس ذخیره آب مواجه شوند. این موضوع نگرانیهای زیادی برای سال آینده و فصول گرم به همراه دارد. بعد از انتشار عکسهایی که حکایت از شروع فرونشستها در همدان داشت، حالا این پدیده مثل یک فاجعه خاموش بیشتر مناطق استان را تحت تأثیر قرار داده است. همدان بیش از ۳۵ سال است که شاهد فروچالههای متفاوتی است و شهرستانهای کبودرآهنگ، قهاوند و بهار به طور مشخص در معرض تهدید هستند.
در همدان، بیش از ۳۴ فروچاله مشهود با دهانه بزرگ دیده شده است و هر ۱۰ دشت استان همدان جزء دشتهای ممنوعه هستند و حق حفر چاه جدید وجود ندارد. حدود ۸۵ درصد آب مورد نیاز استان از منابع زیرزمینی تأمین میشود که این امر منجر به تخلیه آبخوانها و افت شدید سطح آب و در نهایت بروز فروچاله شده است.
نرخ فرونشست در برخی دشتها تا ۱۵ سانتیمتر در سال اعلام شده و این عدد بیش از ۷۰ برابر حد بحرانی اتحادیه اروپاست. فرونشست، نشانه تخلیه و فشرده شدن لایههای آبدار زیرزمینی است که عملاً غیرقابل جبران است، اما فاجعه به همین جا ختم نمیشود، چون تأثیرات آن به زیرساختها مثل شکستگی خطوط انتقال آب و گاز، آسیب به جادهها و راهآهن و تخریب ساختمانها و آثار تاریخی هم به نوبه خود فجایعی عظیم به شمار میآیند.
اگر قبول واقعیت سخت نباشد باید گفت همدان در آستانه یک بحران زیست محیطی قرار دارد که ادامه حیات آن را به مخاطره انداخته است. فرونشست زمین زنگ خطری است که زمانی برای جبران آن نداریم. این پدیده نشاندهنده پایان ذخایر استراتژیک آب زیرزمینی است. نجات همدان نیازمند عزم ملی، برنامهریزی فرادستگاهی و مشارکت همگانی است. تاریخ و تمدن همدان شایسته این است که قربانی بیتدبیری و بیتوجهی به محیط زیست نشود. با اینکه مدتهاست از عوامل بحرانزا مثل کشاورزی ناپایدار و کشت پرآببر مانند سیبزمینی و استفاده از روشهای آبیاری سنتی صحبت میشود، اما همچنان برداشت بیرویه از چاههای مجاز و غیرمجاز هم مدیریت نمیشود و موجب انباشت مشکلات روی هم شده و کار را برای جبران اتفاقات رخ داده سختتر میکند. امروز باید اقدامات پیشگیرانه بر مدیریت منابع طبیعی و آب متمرکز شود و مدیریت اصولی و کنترل معدنکاوی و استفاده از روشهای نوین آبیاری در حفظ منابع آب در دستور کار باشد.
