جوان آنلاین: در شرایطی که انتظار می‌رفت سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی به عنوان برنامه مورد توافق ملی، مبنای تمامی سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات اجرایی دستگاه‌ها در حوزه‌های مختلف امنیت غذایی باشد، اما با گذشت دو سال از ابلاغ، اقدامات عملی مؤثر و هماهنگ در اجرای سند مشاهده نمی‌شود.
سال‌هاست بحران آب در ایران از هشداری زیست‌محیطی به واقعیتی ملموس در زندگی روزمره تبدیل شده است، در حالی‌که در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کنیم، کشاورزی ما که بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب کشور است، پرمصرف‌تر از استاندارد‌های جهانی است. نگرش صادرات هر چه بیشتر بهتر هرچند به قیمت صادرات مجازی آب باشد و همچنین کاشت محصولات فاقد توجیه اگرچه در نگاه اول، منطقی و میهن‌پرستانه به نظر می‌رسد، اما همین شهود قدرتمند به مثابه یک سد ذهنی، مانع از شنیده شدن هشدار‌ها و جدی گرفتن برنامه‌های محوری در حوزه کشاورزی شده است.
برنامه‌های محوری برای مدیریت منابع آب در حوزه کشاورزی کم نبوده، اما این برنامه‌ها نیز به رغم ابلاغ نه تنها اجرا نشده بلکه مسیری متفاوت از هدفگذاری را طی کرده است!
در حوزه امنیت غذایی پس از سال‌ها خلأ سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی با مشارکت گسترده متخصصان و صاحبنظران دانشگاهی، بخش خصوصی و تمامی دستگاه‌های ذی‌ربط و با در نظر گرفتن مسائل مهم بخش کشاورزی و غذا از جمله محدودیت منابع آب و در عین حال افزایش ضریب خودکفایی محصولات راهبردی با حفظ پایداری و رویکرد جامع‌نگر، تدوین و پس از تصویب در شورای عالی انقلاب فرهنگی در تابستان ۱۴۰۲ از سوی ریاست جمهوری ابلاغ شد تا نقشه راه علمی و قابل اجرا برای تضمین امنیت غذایی کشور باشد، اما جهت‌گیری برنامه‌ها و فعالیت‌های اجرایی برخلاف سند دانش بنیان امنیت غذایی پیش می‌رود.
افزایش آب مصرفی بخش کشاورزی بعد از ابلاغ سند بهره‌وری!
یکی از ارکان اصلی سند، کاهش هدفمند آب مصرفی بخش کشاورزی از طریق مدیریت بهینه آب و افزایش بهره‌وری تعیین شد. بر این مبنا مقرر شد با تمهیداتی در پایان دوره ۱۰ ساله، مصرف آب بخش کشاورزی به حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب کاهش یابد. با این حال، شواهد و آمار‌های موجود حکایت از این دارد که سطح زیر کشت آبی و صادرات آب مجازی افزایش یافته است. در حالی که در سند پیش‌بینی شده بود سطح زیر کشت محصولات آبی به تدریج و با شیب ملایمی کاهش یابد، مطابق آمار نامه رسمی وزارت جهاد کشاورزی، سطح زمین‌های زیر کشت آبی کشور در سال ۱۴۰۳ - ۱۴۰۲ نسبت به سال‌های پیش از آن، افزایش یافته و به حدود ۹/۳ میلیون هکتار رسیده است. همچنین صادرات آب مجازی نیز بعد از ابلاغ سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی افزایش یافته است. این در حالی است که بر اساس آمار‌ها در سال ۱۴۰۳، بیش از ۱۰ میلیون تن محصول کشاورزی صادر شده که حدود ۴۴ درصد آن را محصولاتی مثل گوجه فرنگی و فرآورده‌های آن از جمله سیب، هندوانه، سیب‌زمینی، پیاز، سیر، پرتقال و لبنیات تشکیل داده‌اند.
انتقاد متولی بخش کشاورزی از نصف بودن بهره‌وری آب کشاورزی
غلامرضا نوری قزلجه، وزیر جهاد کشاورزی در نشست معاونان این وزارتخانه با بیان اینکه بهره‌وری آب کشاورزی ایران نصف کشور‌های پیشرفته است، گفت: امروز به ازای مصرف یک مترمکعب آب در بخش کشاورزی کشور حدود ۴/۱ کیلوگرم محصول تولید می‌شود در حالی که در برخی کشور‌ها این عدد به دو تا سه کیلوگرم رسیده است.
وزیر جهاد کشاورزی ادامه داد: اگر در بهره‌وری آب، چه از نظر سازه‌ای و چه در اصلاح نژاد و عملیات به‌زراعی و به‌نژادی ۲۰ تا ۳۰ درصد بهبود ایجاد کنیم و تولید محصول به ازای مصرف هر مترمکعب آب را به عدد ۱/۸ کیلوگرم برسانیم، علاوه بر رفع مشکلات آب، امنیت غذایی نیز تقویت خواهد شد.
نوری قزلجه گفت: بخش کشاورزی در سال گذشته به‌رغم خشکسالی و تغییر اقلیم، در رتبه نخست رشد اقتصادی ایستاده و به مثبت ۶/۵ درصد رسیده است و این عدد از هدف برنامه هفتم پیشرفت که ۵/۵درصد بوده، بالاتر است. وی به افزایش ۳۲ درصدی ارزش صادرات بخش کشاورزی در سال گذشته اشاره کرد و افزود: این دستاورد‌ها موجب شده است بخش کشاورزی ۳ میلیارد دلار ارز بیشتر نسبت به سال قبل وارد چرخه اقتصادی کشور کند. وزیر جهاد کشاورزی از رشد مستمر صادرات در سال جاری خبر داد و گفت: در چهار ماهه نخست امسال نیز صادرات بخش کشاورزی ۱۰/۶ درصد افزایش داشته است.
مسیر‌های پایدار برای حل بحران آب چیست؟
یک کارشناس انرژی با تأکید بر اینکه مشکل اصلی کشور در حوزه آب کمبود منابع نیست بلکه مدیریت مصرف است، گفت: تمرکز بر افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی، کاهش هدررفت در شبکه‌های شهری و بازنگری در الگوی کشت می‌تواند مسیر پایداری برای حل بحران آب ایجاد کند.
هاشم اورعی با اشاره به مصرف بخش عمده آب کشور در بخش کشاورزی گفت: از این‌رو تمرکز اصلی باید بر اصلاح الگو‌ها و افزایش بهره‌وری در کشاورزی باشد. الگوی کشت در ایران باید متناسب با شرایط اقلیمی تغییر کند، چراکه کشت محصولاتی مانند برنج یا هندوانه در مناطقی با منابع محدود آبی قابل توجیه نیست. این کارشناس انرژی استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری از جمله روش‌های قطره‌ای، حرکت به سمت کشت محصولات کم‌مصرف و توسعه کشت پاییزه را راهکاری اساسی برای کاهش مصرف آب عنوان کرد.
وی درباره طرح‌های انتقال آب و شیرین‌سازی گفت: این پروژه‌ها باید در اولویت دوم قرار بگیرند؛ ابتدا لازم است ناکارآمدی‌ها و هدررفت‌ها در مدیریت مصرف برطرف شود. تجربه‌های گذشته نشان داده است اجرای طرح‌های پرهزینه انتقال آب بدون اصلاح زیرساخت‌ها، نتیجه پایداری به همراه ندارد. اورعی در مورد کشور‌های با بارش کم و مدیریت موفق در استفاده از منابع آبی عنوان کرد: کشور‌هایی با منابع آبی کمتر از ایران توانسته‌اند با سیاستگذاری صحیح منابع خود را به‌خوبی مدیریت کنند.
این کارشناس انرژی تأکید کرد: ایران نیز با حدود ۱۰۰ تا ۱۱۰ میلیارد مترمکعب منابع تجدیدپذیر سالانه، ظرفیت لازم را دارد به شرطی که مدیریت مصرف و سیاست‌های کشاورزی اصلاح شود.
ضرورت توجه به سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی در عمل
بحران فعلی تنها محدود به کمبود آب شرب نیست، بلکه تمامی منابع آبی اعم از رواناب‌ها، رودخانه‌ها، تالاب‌ها و آب‌های زیرزمینی به شکل جدی تحلیل رفته‌اند، در حالی که مدیریت ضعیف، برداشت‌های بی‌رویه و سیاست‌های نادرست در مواجهه با کاهش بارش‌ها، وضعیت را وخیم‌تر کرده است.
اگرچه زمان زیادی برای مدیریت از دست رفته، اما هنوز فرصت جبران باقی است. بی‌شک اجرای مؤثر سند ملی دانش‌بنیان امنیت غذایی، افزون بر تأمین غذای پایدار به حفظ منابع طبیعی، افزایش عدالت اجتماعی و تقویت امنیت ملی کشور نیز خواهد انجامید.
