جوان آنلاین: ترخیص کالا از گمرک با چالش‌های جدی مواجه است و بازسازی ساختاری و و پیاده‌سازی سیستم‌های نوین هم نتوانسته است روند ترخیص کالا را بهبود دهد. روند ترخیص شامل چند مرحله اصلی ثبت سفارش، دریافت مجوز‌های مرتبط، تأمین ارز و اظهار کالا به گمرک است. کالا‌هایی که مدارک کامل دارند، امکان ترخیص سریع در کمتر از سه روز را دارند، اما بخش قابل توجهی از کالا‌ها با تأخیر مواجه می‌شوند. حدود ۷۰درصد اظهارنامه‌ها براساس مدیریت ریسک در مسیر سبز و زرد ترخیص می‌شوند و نیازی به بازرسی فیزیکی ندارند، اما ۳۰ درصد باقی‌مانده در مسیر قرمز بررسی دقیق می‌شوند و زمان بیشتری می‌طلبند.
یکی از دلایل اصلی تأخیر، انتظار برای دریافت مجوز‌های سازمان‌های مختلف است که هماهنگی بین آنها گاهی ناقص است. حتی بدون همکاری کامل دستگاه‌ها، روند ترخیص کالا‌های اساسی نیز طولانی می‌شود. با وجود سامانه‌های الکترونیکی و مدیریت ریسک، تحقق وعده دو تا سه روز ترخیص نیازمند شفافیت بیشتر مقررات، هماهنگی بین سازمان‌ها و تکمیل کامل مدارک است تا فرآیند گمرکی به صورت واقعی کوتاه و کارآمد شود.
ترخیص کالا از گمرک، حتی پس از پیاده‌سازی سامانه‌های نوین، هنوز با چالش‌های قابل توجهی مواجه است. روندی که از دریافت پروفرما و ثبت سفارش آغاز می‌شود و تا تحویل کالا به واردکننده ادامه دارد، شامل مراحل متعددی است که هر کدام می‌تواند منجر به تأخیر شود. با وجود وعده مسئولان گمرک مبنی بر امکان ترخیص سریع در دو تا سه روز، تجربه عملی نشان می‌دهد، تحقق این زمان کوتاه، تنها در صورت تکمیل تمامی مدارک و هماهنگی کامل بین سازمان‌های مرتبط ممکن است. روند ترخیص کالا از گمرک را می‌توان در چند مرحله اصلی تقسیم کرد: ثبت سفارش، دریافت مجوز‌های لازم، تأمین ارز و اظهار کالا به گمرک. ثبت سفارش نخستین گام است که بدون آن امکان پیشبرد سایر مراحل وجود ندارد. واردکننده باید پیش از هر اقدامی، پروفرما یا پیش‌فاکتور کالا را از فروشنده دریافت کند و پس از بررسی قیمت و شرایط، مراحل ثبت سفارش را انجام دهد. در این مرحله، اطلاعات کامل کالا، ارزش آن و مشخصات فروشنده و خریدار وارد سیستم می‌شود. دریافت مجوز‌های مرتبط از دیگر مراحل مهم است. وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان استاندارد، سازمان انرژی اتمی، دامپزشکی و قرنطینه، هر کدام بسته به نوع کالا مجوز صادر می‌کنند. در برخی موارد، واردکننده ممکن است منتظر صدور چند مجوز همزمان باشد و همین مسئله باعث ایجاد تأخیر می‌شود. حتی کالا‌های اساسی که با اولویت بالا ترخیص می‌شوند نیز گاهی با کندی مواجه می‌شوند اگر هماهنگی بین دستگاه‌ها کامل نباشد. تأمین ارز نیز مرحله‌ای حساس است. بدون کد منشأ ارز، امکان اظهار کالا به گمرک وجود ندارد. بر اساس تبصره‌های قانونی، تقریباً همه کالا‌های وارداتی باید دارای ثبت سفارش و کد منشأ ارز باشند، مگر موارد استثنایی مانند کالا‌های اساسی و دارویی که با مجوز ویژه امکان ترخیص بدون کد منشأ ارز دارند. تجربه نشان داده است، حتی در ایام بحرانی، مانند دفاع مقدس ۱۲روزه، تلاش برای ترخیص سریع کالا‌های اساسی تنها با همکاری دقیق بین دستگاه‌ها امکان‌پذیر بود.
پس از تکمیل مراحل فوق، کالا آماده اظهار به گمرک می‌شود. اظهارنامه وارداتی شامل اطلاعات کامل کالا، مبدأ و مقصد، ارزش، تعرفه گمرکی و اسناد مرتبط است. این اظهارنامه وارد سیستم الکترونیکی گمرک شده و بر اساس مدیریت ریسک، مسیر ترخیص کالا تعیین می‌شود. حدود ۷۰درصد کالا‌ها در مسیر سبز و زرد قرار می‌گیرند و نیازی به بازرسی فیزیکی ندارند. مسیر قرمز شامل کالا‌هایی است که نیازمند ارزیابی فیزیکی و کارشناسی دقیق هستند.
مدیریت ریسک در گمرک بر اساس ۷۰ تا ۸۰ شاخص تعریف شده است. این شاخص‌ها شامل نوع کالا، تعرفه، اعتبار واردکننده، سابقه فروشنده و مجوز‌های صادر شده است. سیستم الکترونیکی گمرک تمامی این اطلاعات را بررسی می‌کند و بر اساس آن مسیر کالا تعیین می‌شود. این مکانیزم باعث شده است، بسیاری از کالا‌ها بدون توقف طولانی، آماده ترخیص شوند. با این حال، کالا‌هایی که در مسیر قرمز قرار می‌گیرند، هنوز زمان بیشتری برای کارشناسی نیاز دارند و همین عامل یکی از دلایل اصلی تأخیر در ترخیص کالاست.
پس از تعیین مسیر، واردکننده موظف است حقوق و عوارض گمرکی را پرداخت کند. پرداخت حقوق ورودی شرط صدور پروانه گمرکی است و تا زمانی که مبلغ تعیین شده پرداخت نشود، کالا نمی‌تواند خارج شود. این مرحله، اگرچه ساده به نظر می‌رسد، اما در صورت مشکلات بانکی یا اختلافات مالی بین واردکننده و گمرک می‌تواند زمان‌بر شود. یکی دیگر از عوامل مهم در تأخیر، تغییرات مکرر بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های مرتبط با واردات است. مسئولان گمرک اعلام کرده‌اند، از ابتدای سال ۱۴۰۳ تغییرات مقررات کاهش یافته و هر بخشنامه با بار حقوقی و مالی باید ۱۵روز پیش از اجرا در پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین درج شود. این اقدام باعث شفافیت بیشتر و کاهش سردرگمی واردکنندگان شده است، اما همچنان هماهنگی کامل بین دستگاه‌ها نیازمند پیگیری و نظارت مستمر است. سامانه‌های جدید الکترونیکی گمرک، از جمله پایلوت راه‌اندازی شده در گمرک غرب، امکان اظهار و پیگیری آنلاین کالا‌ها را فراهم کرده است. هدف از این سامانه‌ها کاهش تردد فیزیکی و کوتاه کردن زمان ترخیص است. با این حال، هنوز چالش‌هایی در استفاده گسترده از این سامانه‌ها وجود دارد، به ویژه در مرز‌ها و مناطق آزاد که فرآیند‌های ترخیص اغلب از سوی سازمان عامل منطقه انجام می‌شود و نقش مستقیم گمرک محدود است.
بررسی دقیق آمار نشان می‌دهد، حدود ۷۰درصد کالا‌ها بدون نیاز به بازرسی فیزیکی و تنها بر اساس ارزیابی اسناد و مدیریت ریسک، ترخیص می‌شوند. این روند باعث کاهش قابل توجه زمان تشریفات گمرکی شده است، اما ۳۰درصد کالا‌های باقی‌مانده که در مسیر قرمز قرار دارند، هنوز نیازمند کارشناسی فیزیکی هستند و ممکن است چند روز یا حتی چند هفته زمان ببرد. یکی از مشکلات اساسی در ترخیص کالا، عدم هماهنگی کامل بین سازمان‌های صادرکننده مجوز و گمرک است. گاهی یک کالا تمامی مدارک لازم را دارد، اما هنوز منتظر تأیید یک سازمان دیگر است. این موضوع باعث ایجاد صف و انباشت کالا در گمرک می‌شود و حتی کالا‌های ضروری و کالا‌های اساسی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بهبود فرآیند‌ها در گمرک نیازمند چند اقدام اساسی است. نخست، شفافیت قوانین و مقررات، به طوری که همه واردکنندگان و کارشناسان گمرک به یک نسخه رسمی و به‌روز دسترسی داشته باشند. دوم، هماهنگی بین سازمان‌های صادرکننده مجوز، به نحوی که درخواست‌ها به صورت الکترونیکی و همزمان بررسی شود. سوم، پیگیری کامل تکمیل مدارک از سوی واردکننده، تا کالا در کوتاه‌ترین زمان ممکن آماده ترخیص شود.
همچنین، آموزش و آگاهی‌بخشی به واردکنندگان اهمیت ویژه‌ای دارد. بسیاری از تأخیر‌ها ناشی از نقص مدارک یا عدم اطلاع از فرآیند‌های دقیق است. سامانه‌های آنلاین گمرک، اگر به درستی مورد استفاده قرار گیرند، می‌توانند مسیر را برای واردکنندگان روشن کنند و از توقف غیرضروری کالا جلوگیری نمایند.
تجربه ایام بحران، نشان داده است، حتی کالا‌های اساسی بدون تأخیر‌های طولانی قابل ترخیص هستند اگر هماهنگی و همکاری بین دستگاه‌ها کامل باشد. این تجربه عملی می‌تواند به عنوان مدل و نمونه‌ای برای بهبود روند ترخیص در شرایط عادی مورد استفاده قرار گیرد.
به طور کلی، وعده ترخیص دو تا سه روزه، تنها در صورتی تحقق می‌یابد که مدارک کامل، مجوز‌ها صادر شده و حقوق ورودی پرداخت شده باشد. در غیر این صورت، تأخیر‌ها اجتناب‌ناپذیر است و بخش عمده آن به خارج از کنترل مستقیم گمرک برمی‌گردد.
در نهایت، بهبود فرآیند ترخیص کالا نیازمند نگاه سیستمی، هماهنگی بین سازمان‌ها و استفاده کامل از سامانه‌های الکترونیکی است. وقتی همه مراحل با شفافیت، پیگیری دقیق و مدیریت ریسک پیش رود، می‌توان انتظار داشت کالا‌ها در کوتاه‌ترین زمان ممکن ترخیص شوند و نقش گمرک به عنوان نقطه پایانی در زنجیره تجارت به درستی ایفا شود.
