يكي از مهم‌ترين اخبار دفاعي در هفته گذشته اعلام رسمي خبر پيوستن هواپيماي آموزشي- رزمي ياك130 ساخت روسيه به ناوگان نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران (نهاجا) بود. اين اولين خريد نظامي كشور در عرصه هواپيماهاي نظامي پس از حدود 30سال است. به اين بهانه نگاهي به نقش اين هواپيما، قابليت‌ها و مشخصات رسمي اعلام‌شده از آن داريم.
شكستن تحريم
بيانيه رسمي ارتش جمهوري اسلامي ايران در تأييد خبر ورود ياك130 به ناوگان ارتش به اين شرح بود: «تعدادي هواپيماي آموزشي ياك130 در راستاي ارتقاي توان آموزشي و رزمي نيروي هوايي ارتش وارد و به پايگاه هوايي شهيد بابايي اصفهان ملحق شدند. هواپيماهاي ياك130 براي آموزش خلباناني كه قرار است با جنگنده‌هاي نسل جديد نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران پرواز كنند، استفاده خواهد شد و قابليت شبيه‌سازي مشخصات آموزشي جنگنده‌هاي مختلف از جمله نسل 4++ و نسل پنجم را داراست. الحاق هواپيماهاي ياك130 به نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران در راستاي قراردادهاي تسليحاتي كشورمان با فدراسيون روسيه است.»
از اين متن برداشت مي‌شود كه جنگنده‌هاي نسل جديدي در آينده به نهاجا ملحق شوند كه وظيفه آماده‌سازي خلبانان براي اين سربازان آهنين بال جديد بر عهده ياك130 است. پيش از پرداختن به مراحل آموزش خلباني و جايگاه ياك130 در اين زنجيره آموزش، شايان ذكر است اخبار رسمي و غيررسمي از خريد دو نوع هواپيماي نظامي از روسيه در سفر معاون علمي وقت رئيس‌جمهور براي بازديد از نمايشگاه ماكس- 2015 روسيه دقيقاً هشت‌سال پيش يعني شهريور1394 بيان شد. در همان زمان گمانه‌زني‌ها روي ياك130 و جنگنده بمب‌افكن چندمنظوره سوخو30 بود. اخبار پراكنده‌اي از اين دست تا سال‌ها بعد ادامه داشت و كم‌كم به جاي نام سوخو30 از سوخو35 نام برده شد و مصاحبه‌هاي مقامات رسمي كشور هم تأييد مي‌كرد كه ارتش به دنبال سوخو35 است و از خريد سوخو30 خبري نيست. اينكه تفاوت اين دو جنگنده چيست در آينده اگر شاهد ورود هر يك از آنها به ايران بوديم ان‌شاءالله در گزارشي به آن پرداخته خواهد شد. آنچه در ماه‌هاي گذشته از سوی مسئولان مختلف تصريح شده بود اين است كه قرارداد خريد سوخو35 به رغم زمانبر شدن، ملغي نشده و حتي يكي از نمايندگان مجلس در گفت‌وگو با يك خبرگزاري داخلي اوايل امسال را به عنوان زمان تحويل سوخو35 اعلام كرد كه البته محقق نشد. همين موضوع باعث شكل‌گيري شايعات لغو فروش از سوي روسيه شد كه نهايتاً با موضع‌گيري سردار طلائي‌نيك، معاون وزير دفاع تصريح شد هيچ قراردادي بين ايران و روسيه لغو نشده بلكه در حال طي مسير جاري خود است.
اما در روزهاي گذشته تحليل اكثر ناظران حوزه نظامي در دنيا بر اين محور قرار داشت كه با تحويل هواپيماي آموزشي ياك130 عملاً اعلام شده كه در آينده جنگنده‌هاي پيشرفته‌اي از سوي روسيه به ايران داده خواهد شد، زيرا براي آموزش خلبانان هواپيماهاي فعلي ايران در يك نگاه كلي نيازي به هواپيماي پيشرفته‌اي در حد ياك130 نيست، ضمن اينكه ايران برنامه بومي خود را براي هواپيماي آموزشي در همين رده به نام «ياسين» در حال پيش بردن است. بايد ذكر كرد ورود احتمالي سوخو35 به ناوگان نيروي هوايي ارتش، نيازمند آموزش خلباناني است كه به فناوري‌هاي امروزه نسل‌هاي بالاتر آشنا باشند و اين كاري است كه با ياك130 در قياس با هواپيماهاي آموزشي موجود در ايران به سهولت انجام مي‌شود.
مراحل آموزش
خلبان جنگنده
آموزش خلبان هواپيماي جنگنده تفاوت‌هاي اساسي با خلبان غيرنظامي دارد. در آموزش خلباني هواپيماي نظامي و جنگنده، آموزش خلباني به عنوان يكي از حساس‌ترين مشاغل نظامي در مراحل متعددي با برنامه‌هاي آموزشي هدفمندي به انجام مي‌رسد. اين مراحل پس از مطالب تئوري و كار با شبيه‌سازهاي اوليه، به طور كلي در چهار مرحله انجام مي‌شود: نخست، آموزش مقدماتي براي يادگيري فن پرواز كه با هواپيماهاي ساده موتور ملخي و سرعت پايين انجام مي‌شود. دوم، آموزش پايه، مهارت‌هاي پروازي، مقررات و مانورها كه با هواپيمايي با سرعت بالاتر و اغلب ملخي و در برخي كشورها جت كم‌سرعت انجام مي‌شود و در مرحله سوم آموزش پيشرفته و تكميلي براي كسب توانايي پرواز تاكتيكي با جنگنده شكاري پيشرفته كه با هواپيمايي با نام اصطلاحي «جت آموزشي پيشرفته» انجام مي‌شود. در اين مورد منظور از پيشرفته، فناوري‌هاي خود هواپيما نيست بلكه مرحله آموزش پيشرفته مدنظر است. هواپيماي اين رده معمولاً داراي سرعتی حدود سرعت صوت (فروصوت يا سابسونيك) است و پس از گذراندن آن، در مرحله چهارم خلبان به گردان‌هاي مخصوص هر جنگنده اعزام مي‌شود كه در آن نمونه دوسرنشينه از جنگنده نهايي مورد نظر براي آموزش مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در برخي كشورها پس از هواپيماي آموزشي جت فروصوت خلبانان پروازهايي را هم با جت‌هاي آموزشي فراصوت (سوپرسونيك) انجام مي‌دهند تا با شرايط پرواز در سرعت‌هاي بالا هم آشنا شوند. در هر صورت، با موفقيت خلبان در تمامي اين مراحل، امكان پرواز مستقل در هواپيماي جنگنده مدنظر نيروي عملياتي به خلبان داده مي‌شود. يك ويژگي مهم اغلب جت‌هاي آموزشي پيشرفته اين است كه خلبانان پايگاه‌هاي عملياتي نيز همچنان از آن بهره‌برداري مي‌كنند و خلبانان با تاكتيك‌ها و تكنيك‌هاي رزم هوايي و رزم هوابه‌زمين آشنا مي‌شوند و كاربرد جنگ‌افزارهاي گوناگون و چگونگي استفاده از آنها را مي‌آموزند، در نتيجه به طور كلي اين رده از هواپيماهاي نظامي قابليت ثانويه رزمي سبك را هم براي پشتيباني از نيروهاي پياده دارند.
هر يك از مراحل اشاره شده فوق در آموزش خلباني نيازمند در اختيار داشتن هواپيماي مخصوص به خود است. در ايران براي شروع آموزش از هواپيماهاي موتور ملخي پيستوني بونانزا و نمونه بومي آن به نام پرستو بهره گرفته می‌شود، سپس دانشجو با هواپيماي موتور ملخي توربوپراپ PC- 7 توربوترينر آموزش مي‌بيند كه سرعت بالاتر و قابليت اجراي مانورهاي سنگين‌تري را هم در قياس با بونانزا دارد. دانشجوي خلباني نظامي، مهارت‌هاي مختلف اعم از اجراي انواع مانورها، تحمل شتاب گرانش بالا، پرواز شب و شبيه‌سازي شرايط مختلف در پرواز را در اين مرحله تمرين می‌کند و در صورت موفقيت در مرحله بعد وارد هواپيماي فراصوت سيمرغ (اف- 5بي) يا اف- 7تي و در صورت موفقيت به گردان شكاري همين جنگنده‌ها ملحق مي‌شود. در ادامه پس از چند سال پرواز با اين شكاري‌ها، به ساير گردان‌هاي پروازي مانند ميگ29 و اف14 منتقل می‌شود و آموزش‌هاي لازم آنها را فرا می‌گیرد و در نهايت مستقل (سولو) مي‌شود.
جايگاه ياك130 در زنجيره آموزش خلباني نظامي كشور
با مقايسه روند آموزش كشور و روند آموزش در دنيا مشخص مي‌شود خلأ يك هواپيماي آموزشي فروصوت در ايران وجود دارد، در نتيجه پس از پايان جنگ تحميلي هشت‌ساله، براي مرحله آموزشي پيشرفته با سرعت‌هاي فروصوت چندين پروژه از سوی نيروي هوايي ارتش در قالب هواپيماهاي «دُرنا» و «تذرو-1 و 2» از اواخر دهه1360 تا ميانه دهه1380 صورت گرفت و با وجود ساخت و آزمايش‌هاي پروازي مختلف در حد چند نمونه باقي ماند و به توليد انبوه نرسيد، اما نياز به هواپيماي جت آموزشي سبك فروصوت آنقدر جدي بود كه نيروي هوايي ارتش اين بار با تعريف يك همكاري مشترك با پژوهشكده سازمان صنايع هوايي، طرح يك جت آموزشي پيشرفته را دنبال كند كه طبق اطلاعات موجود اين طرح به نام كوثر88 حدود سال 1388 شروع و به هواپيماي آموزشي پيشرفته «ياسين» ختم شد كه در اسفند1401 فروند دوم آن پس از اصلاحات متعدد در قياس با فروند اول از كارخانه براي شروع آزمايش‌ها خارج شد. بديهي است به واسطه نبود سابقه موفق قبلي در كشور براي رسيدن به توليد انبوه ياسين زمان چندين ساله مورد نياز است، از اين رو در همان دوران توسعه اين هواپيما، برنامه خريد از خارج هم دنبال شده كه به ياك130 ختم شده است.
در هر صورت پس از فرازونشيب‌هاي مختلف در هفته گذشته خبر رسمي الحاق ياك130 به نهاجا منتشر شد و عملاً جاي خالي جت آموزشي پيشرفته در زنجيره آموزش خلبانان جنگنده در كشور به شايستگي در حال پر شدن است. ورود هواپيماهاي آموزشي- رزمي ياك130 به ناوگان نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران، موجب تكميل‌سريع زنجيره آموزش شده است و نياز به هواپيمای جت فروصوت ايمن به عنوان واسطه‌اي بين هواگردهاي ملخي و فراصوت را برطرف می‌کند، همچنين پيش‌نياز آموزش خلبانان نهاجا براي جنگنده‌هاي نسل جديدي است كه بنا بر اعلاميه رسمي ارتش، قرار است به اين نيرو بپيوندند.
ناوگان ياك130 در صورت پشتيباني صحيح و كامل كشور سازنده مي‌تواند همچون خون تازه‌اي در رگ‌هاي نهاجا عمل کند كه اثرات خود را در سال‌هاي آينده نشان خواهد داد. همچنين آشنايي با اين هواگرد در ادامه تكميل طراحي و توليد انبوه هواپيماهاي آموزشي بومي كشورمان و بهبود هر چه بهتر اين مسير نيز قطعاً تأثيرگذار است.
علاوه بر نقش كامل‌كننده مسیر آموزشي خلبانان، ياك130 مي‌تواند سبب بهبود ساعات پرواز آنان، افزايش توان رزمي در حوزه پشتيباني نزديك هوايي، يادگيري تاكتيك‌هاي تازه و پيشرفته در مراحل پيش از ورود به آموزش هواپيماهاي اصلي و البته بهره‌وري بالا بر پايه نو و تازه‌ساخت بودن اين هواپيما باشد، بنابراين ياك130 در نگاه آغازين با تحويل‌گيري جنگنده‌هاي پيشرفته همچون سوخو35 معناي كامل خود را خواهد يافت، ولي از سوي ديگر در بحث آموزش و نيز پشتيباني نزديك نقطه‌عطفي در حيات نهاجاست.
مشخصات و قابليت‌ها
همانطور كه اشاره شد از ياك130 براي مأموريت‌هاي محدود رزمي همچون پشتيباني نزديك هوايي (CAS) مي‌توان بهره‌برد. اين هواپيما كه توانايي حمل برخي تسليحات روسي را دارد، قاعدتاً براي نصب سلاح‌هاي ساخت داخل همچون بمب‌ها و موشك‌هاي هوابهسطح هم كاملاً مناسب است.
هواپیمای آموزشی پیشرفته ياك130 طراحي‌شده در شركت مشهور ياكوولف در فدراسيون روسيه و با وظيفه اصلي آموزشي و ثانويه رزمي است. از سال2010 اين جنگنده‌آموزشي به ناوگان نيروي هوايي روسيه پيوسته است. اين كشور ياك130 را به الجزاير، بنگلادش، بلاروس، لائوس، ميانمار و ويتنام هم صادر كرده است. شكل ظاهري اين هواپيما كاملاً منطبق با اصول طراحي هواپيماهاي آموزشي جت بوده كه به طور عمده شامل شيشه‌هاي بزرگ و داراي انحناي كابين است که ديد كاملي را براي هنرجوي خلباني در كابين جلو و استاد پرواز در كابين عقب فراهم مي‌كند. به علاوه محل صندلي استاد كمي بالاتر از دانشجوي خلباني قرار گرفته است تا ديد بهتري براي وي خصوصاً روي جنبه‌هاي عملكرد دانشجو ايجاد شود.
ياك130 كه هر فروند آن حدود 15ميليون دلار قيمت‌گذاري شده هواپيمايي دوسرنشينه با طولي معادل 4/11متر، دهانه بال 8/9متر و ارتفاع 7/4متر است كه جرم آن در حالت خالي (بدون سوخت و تسليحات) برابر 4هزارو530كيلوگرم (10هزارپوند) و حداكثر جرم برخاست آن حدود 10هزارو235كيلوگرم (22هزارو600پوند) است.
اين هواپيماي آموزشي از دو دستگاه پيشرانه توربوفن AL- 222- 25 با رانش بيشينه 12هزارپوند- نيرو قدرت مي‌گيرد و مي‌تواند به سقف پرواز حدود 12هزارو500متر (41هزارپا)، بيشينه سرعت هزارو60كيلومتر بر ساعت، سرعت كروز 887كيلومتر بر ساعت، برد انتقالي 2هزارو100كيلومتر و برد رزمي 555كيلومتر با حمل تسليحات دست يابد. موتور‌هاي اين هواگرد قدرتي براي پرواز زير صوت با مانورپذيري بالا به آن مي‌دهد و همچنين ياك130 در 9مقر زير بدنه، زير و نوك بال مي‌تواند تا حدود 3هزاركيلوگرم (6هزارو600پوند) انواع سلاح شامل غلاف توپ 30ميليمتري، راكت‌هاي هواپرتاب S- 8 و S- 25، بمب‌هاي خانواده فاب شامل نمونه‌هاي 250كيلوگرمي سقوط آزاد و هدايت‌شونده، موشك هوابه‌هواي هدايت حرارتي R- 73 آرچر، غلاف جنگ الكترونيك و شناسايي، موشك هوابهسطح Kh- 29 و موشك ضدكشتي بنا بر قابليت نوع رادار نصب‌شده روي هواپيما و همچنين مخازن سوخت خارجي براي افزايش برد پروازي حمل كند.
ياك130 در صورت اعلام نياز خريدار و بنا بر تغييرات اخير اعمال‌شده از سوي سازنده هواپيما، مي‌تواند به رادار آرايه فازي BARS- 130 مجهز باشد كه توانايي كشف انواع اهداف هوايي و سطحي را ضمن قابليت نقشه‌برداري از سطح دارد و به اين جنگنده‌آموزشي، توان چندمنظوره محدودي خواهد بخشيد. همچنين طراحي سازه و بدنه اين هواپيما و آلياژ‌هاي به‌كاررفته به شكلي است كه در بازه 8+ تا 3- «برابر مقدار» شتاب گرانش را تحمل كند و از ترمز هوايي و ارابه فرود توانمند بهره مي‌گيرد. همچنين طراحي ظاهري ورودي موتور به شكلي است كه از ورود اشيای خارجي به درون آن حين خزش بر سطوح پروازي جلوگيري می‌کند و امنيت خلبانان با بهره‌گيري از صندلي پرتاب شونده
K- 36L حتي در سرعت و ارتفاع صفر تأمين مي‌شود.
كابين ياك130 از نمايشگرهاي تماماً ديجيتالي چندمنظوره (MFD) برخوردار است و آسمانه(كانوپي) آن به گونه‌اي طراحي شده كه حداكثر ديد دروني و بيروني را حين پرواز آموزشي براي استاد و دانشجو ايجاد کند. روي سطح داخلي آسمانه ياك130 خرج‌هاي انفجاري محدودي نصب‌شده است تا در شرايط اضطراري بلافاصله با شكستن آن امكان خروج با صندلي پرتاب‌شونده فراهم شود. در اين هواپيما بهره‌گيري از فناوري پرواز با سيم (Fly- By- Wire) آشنايي مناسبي را براي دانشجويان با هواپيماهاي نسل جديد فراهم كرده و علاوه بر دارا بودن نمايشگر سر بالا (HUD)، از سامانه هدف‌گيري روي كلاه خلباني در مأموريت جنگي پشتيباني مي‌كند. سامانه كمك ناوبري اين هواپيماي جت آموزشي هم مبتني بر GPS و GLONASS عمل مي‌كند. در خصوص ديگر امكانات ياك130 بايد گفت كه همانند ديگر جنگنده‌هاي آموزشي حال حاضر در دنيا نرم‌افزارهاي مديريت عمليات آن از توانايي شبيه‌سازي مأموريت‌هاي هوابه‌هوا و هوابهسطح برخوردار است و پايداري الكترونيكي مناسبي را در محيط‌هاي آلوده به اغتشاشات سيگنالي دارد. همچنين در اين هواپيما پرتابگر شراره/ باريكه (Chaff / Flare) براي مقابله با موشك‌هاي حرارتي و راداري قرار داده شده است.
جنگنده‌ياك130 توانايي پرواز در روز و شب را براي آموزش شرايط مختلف عملياتي به دانشجو دارد و بنا بر گفته سازنده مي‌تواند 80درصد نيازها براي آماده‌سازي خلبانان تازه‌وارد به ناوگان هواگردهاي رزمي نسل جديد (5/4+ و 5) را به تنهايي تأمين كند.
هنوز منابع رسمي در مورد تعداد و روند تحويل هواپيماي آموزشي پيشرفته ياك130 اظهار نظري نكرده‌اند اما منابع غيررسمي در كانال‌ها و صفحات تحليلي فضاي مجازي تعداد نهايي 30 تا 36 فروند را در دو گروه تحويلي ذكر كرده‌اند. اميد مي‌رود با تكميل تحويل اين هواپيماي نظامي، مزيت‌هاي ذكرشده براي به خدمت درآمدن اين سرباز جديد آسمان ايران به طور كامل محقق شود و همچنين تحويل هواپيماهاي رزمي نسل جديد هم به سرعت به انجام برسد. در كنار آن اميد مي‌رود پروژه‌هاي بومي مربوط به هواپيماهاي آموزشي و رزمي رها نشود و تا رسيدن به محصول توليدي ادامه يابد و اخبار اميدبخش آن به سمع و نظر ملت صبار و شكور ايران اسلامي برسد.
