با توجه به دهه سخت اقتصادی که بر کشور گذشت و تبعاتی که هنوز در اجتماع احساس میکنیم، در حال حاضر میتوان یکی از مهمترین موضوعات اجتماعی کشور را مسئله شرایط اقتصادی نامساعد و عدم توزیع مناسب درآمد دانست که موجب شده بخش مهمی از کشور با مشکلات پیچیدهای روبهرو باشد. این مسئله میتواند روی زندگی بسیاری از افراد تأثیرگذار باشد و مشکلاتی مانند نبود امکانات اساسی، ناتوانی در دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی، عدم دسترسی به تحصیلات، شغل مناسب و در نهایت کاهش کیفیت زندگی را به دنبال داشته باشد و همین مسئله موجب میشود برخی از اقدامات مانند اجرای سیاستهایی که موجب افزایش شغلهای پایدار و ایجاد فرصتهای شغلی در مناطق کمتر توسعه یافته میشود، توسعه سرمایهگذاریهای اجتماعی و اقتصادی در این مناطق، تسهیل تأمین مسکن مخصوصاً برای اقشار آسیب پذیر، افزایش دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی، بهبود زیرساختهای اجتماعی و حمایت از خانوادههای کمدرآمد و محروم را در اولویت سیاستهای دولت قرار دهد که کم و بیش در بیشتر این حوزهها اقداماتی آغاز شده یا در حال انجام است، اما موضوعی که در این خطوط بیشتر به دنبال بررسی آن هستیم، تأثیر کمبودها بر زندگی بشر و همینطور نشانههای فقر واقعی و غیرواقعی است.
هزینهها همواره مسئله بزرگی در زندگی انسان بودهاست. احتمالاً از همان اولین زمانهایی که تمدن شکل گرفت، انسانها تلاش کردهاند برای مدیریت هزینههای خود راهحلهایی پیدا کنند، اما برای انسان مدرن این مسئله نمود بارزتری دارد. شکل زندگی تغییر کرده و تجملات زیادی وارد زندگی انسان شدهاست که مدیریت هزینهها را سخت کردهاست؛ هزینههایی که از آن حرف میزنیم هم میتواند هزینههایی مادی و هم چیزهایی مانند زمان باشد که در زندگی انسان امروز، که گوناگونی دغدغههایش به شدت افزایش یافته به شدت مؤثر است. کتابی با نام «کمبود: چرا خیلی کم داشتن به معنای خیلی زیاد است» در سال ۲۰۱۳ منتشر شد که مسئله «کمبود» یا «کمیابی» را بررسی کرده و نگاه جدیدی به خواننده میدهد. این کتاب که با نام «فقر احمق میکند» در ایران نیز منتشر شده تلاش میکند تأثیر کمیابی را در زندگی انسان درباره در دو مسئله پول و زمان نشان دهد و البته راهحلهایی برای مقابله با این شرایط برای افراد ارائه دهد.
فقر در اسلام
در اسلام، مفهوم فقر و ثروت به عنوان مفاهیمی اجتماعی و مورد توجه قرار گرفتهاند و در برخی احادیث و آیات قرآن کریم به آنها اشاره شدهاست. به طور کلی، مفهوم فقر در اسلام به عنوان یکی از مشکلات اجتماعی و اخلاقی مورد توجه قرار گرفتهاست و برای کاهش آن، اسلام به برخی راهکارهایی مانند صدقه، زکات، خیرات، ایثار و تعاون اجتماعی تأکید دارد. در ضمن، اسلام به برخی خصوصیاتی مانند شجاعت، تجربه، دانش و حکمت، صداقت و عدالت نیز برای رسیدن به ثروت تأکید دارد.
در مورد نکوهش فقر در کلمات قصار امام علی (ع) تعبیرات متعددى دیده مى شود؛ از جمله حکمت ۳ که میگوید «فقر، انسان هوشمند را از بیان دلیل و حجت خود گنگ مى کند» یا حکمت ۵۶ که تأکید دارد «فقیر حتى در وطنش غریب است» و حکمت ۳۱۹ فقر را «سبب نقصان دین و مشوش شدن عقل و جلب کینه» بیان میکند. در حکمت ۳۷۲ آمدهاست که «هرگاه اغنیا از کمک به دیگران بخل بورزند، فقرا آخرت خود را به دنیایشان مى فروشند» و همچنین حدیث معروفی از رسول اکرم (ص) نقل شده که میفرمایند «نزدیک است که فقر، انسان را به مرحله کفر برساند.»
تأثیر فقر بر اجتماع
همه این تأکیدات به این دلیل است که فقر زمینه انواع انحرافات عقیدتى و اخلاقى را به ویژه در وجود افراد کم ظرفیت فراهم مىکند. بسیار دیدهشده که افراد فقیر کلمات کفرآمیز بر زبان جارى مى کنند و هنگامى که زن و فرزند خود را گرسنه مىبینند، دست به هر کارى مى زنند یا قوانین اجتماعى را مى شکنند، آداب و اخلاق انسانى را به فراموشى مى سپارند و براى رفع فقر خود هر کارى را مجاز مى شمارند و قابلپیش بینی است که اگر شخص فقیر کمظرفیت واقعاً کافر نشود، به مرز کفر نزدیک مى شود و حداقل رضایت به قضاى الهى را از دست مىدهد.
از سوی دیگر قابلپیش بینی است وقتی مثلاً فردی به دلیل فقر نتواند به مدرسه رود و آموزش کافی دریافت کند، ممکن است تواناییهایش در حوزه تحصیلی کاهش یابد و در نتیجه در زمینه کاری و حتی در مسائل شناختی در زندگی شخصی خود نیز مشکلاتی داشته باشد و به همین جهت تحصیلات کافی میتواند به عنوان یکی از عوامل مؤثر در افزایش هوشیاری و دانش فردی مطرح باشد.
گنج مدیریت و قناعت
با وجود اینکه فقر خود میتواند عامل بسیاری از مشکلات شخصی و اجتماعی برای فرد باشد، اما از سوی دیگر این امکان نیز وجود دارد که خود آن معلول عامل دیگری از جمله بی توجهی به مدیریت منابع و زمان مخصوصاً در زندگی امروز بشری باشد. زندگی در عصر ارتباطات همراه با عوامل بسیاری از جمله گوشیهای همراه و شبکههای مجازی است که میتواند ساعتها انسان را سرگرم مسائل تجملی کند و احساس ناکافی بودن و در یک کلام فقر را در فرد موجب شود. اسلام مملو از احادیثی است که در آن به ضرورت مدیریت زمان و توجه به مسئله قناعت تأکید شدهاست. مولی علی (ع) زیانکار را کسی میداند که «عمر خود را ساعت به ساعت بیهوده از دست میدهد» یا میفرمایند که «هر روز به کارهای همان روز بپرداز. کار هر روزی اختصاص به روز خود دارد.» امام محمدباقر (ع) نیز تأکید میکنند که «امروز را غنیمتشمار، تو چه میدانی فردا از آن که خواهد بود؟» البته فقط استفاده درست از زمان نیز مورد تأکید اسلام نبوده و حتی مدیریت منابع و پول نیز مورد توجه بوده تا جایی که امام جعفر صادق (ع) میفرمایند که «خداوند بندگان را به چیزی سختتر از خرج کردن پول امتحان نکردهاست.»
از سوی دیگر در کنار توجه دادن افراد به استفاده درست از زمان و منابع اسلام قناعت را گنج بزرگی میداند که بدون آن ممکن است انسان در سیاهچاله طمع بیفتد و هیچگاه از آن نجات پیدا نکند. حضرت علی (ع) میفرمایند «انسان تا وقتی که مال خود را حقیر و ناچیز نشمارد به کرامت نفس و بزرگواری دست نخواهد یافت.» همچنین پیامبر (ص) بهترینان امت خود را قناعتکنندگان و بدترینان آنها را طمعکاران دانستهاند و حتی امام على (ع) برای تأکید بر مسئله قناعت میفرمایند که «از حرص خود با قناعت، انتقام بگیر، همچنان که از دشمنت با تقاص، انتقام مى گیرى.»
در مجموع هر چند فقر مالی خود میتواند عامل بسیاری از مشکلات باشد، باید توجه داشت که فقر فرهنگی و مدیریت شخصی خود به تنهایی میتواند انسان ثروتمند را نیز فقیر کند و همین مسئله موجب شده تا تحقیقات بینالمللی مدعی باشند اگر فردی فقیر را ثروتمند کنید و به او آموزش استفاده از ثروت خود را ندهید، به زودی دوباره فقیر خواهد شد.