در رزمایش مشترک پدافند هوایی مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ چندین سامانه جدید پدافند هوایی به نمایش گذاشته شد. در شماره ۶۴۱۴ روزنامه «جوان» به معرفی یکی از این سامانه‌ها به نام مجید پرداخته شد و در این قسمت یکی دیگر از این سامانه‌ها به نام زوبین که از پیشرفته‌ترین و به روزترین طراحی‌های صنعت دفاعی و ارتش جمهوری اسلامی ایران است به طور کوتاه معرفی می‌شود.
زوبین به عنوان یک سامانه دفاع موشکی متحرک عمل‌کننده در لایه آخر و برای دفاع تمام سمتی یا ۳۶۰ درجه طراحی شده است. این سامانه متشکل از یک خودرو است که هم حامل رادار و اتاقک کنترل و هم حامل پرتابگر‌های موشک عمل‌کننده در برد کوتاه و ارتفاع متوسط است.
سامانه‌های پدافند هوایی برد کوتاه عمل‌کننده در لایه آخر دفاعی به واسطه حساسیت لایه عملکردی خود پیچیدگی‌های خاصی دارند. این سامانه‌ها باید دارای بیشترین قابلیت اطمینان و احتمال اصابت به هدف باشند. در سال‌های اخیر و با افزایش تهدید مهمات دورایستا و پهپاد‌های انتحاری چندین دشواری دیگر هم به عملکرد چنین سامانه‌هایی افزوده شده است. تجربیات جنگ در سوریه، لیبی و قره‌باغ نشان داد که سامانه‌های برد کوتاه نیازمند قابلیت‌های بیشتری نسبت به گذشته هستند. در نتیجه علاوه بر قابلیتی همچون پرتاب عمودی و استقرار رادار‌ها و پرتابگر روی یک خودرو برای تحرک هرچه بیشتر، امروزه استفاده از رادار‌های پیشرفته و ترجیحاً آرایه فازی، توان شناسایی و کشف تعداد زیادی هدف، توانایی درگیری همزمان با چندین هدف، تعداد موشک بیشتر روی هر خودرو و نیز افزایش نسبی برد مؤثر این موشک‌ها در سامانه‌های جدید این رده در دنیا مشاهده می‌شود. اختصاص رادار مستقل برای هر پرتابگر مفهومی است که برای اولین بار در سامانه‌های پدافند هوایی روسی دیده شده و این کار با هدف کاهش اثر جنگ الکترونیک دشمن به واسطه نداشتن امکان تمرکز امواج مهاجم روی یک رادار واحد صورت گرفته است. به این ترتیب پایداری کل آتشبار پدافندی متشکل از چندین واحد پرتابگر که هر یک رادار مستقل خود را دارند بسیار بالا رفته و ضمن اینکه در صورت انهدام رادار آتشبار از سوی دشمن که در سامانه‌های قدیمی محتمل بود، کل پرتابگر‌های موشک بی‌استفاده نمی‌شوند.
ویژگی‌های طراحی
زوبین براساس تصاویر منتشرشده دارای راداری با آنتن مسطح و احتمالاً آرایه فازی است که قابلیت تاکتیکی و تحرک بسیار بالایی داشته و به واسطه استفاده از موشک‌های عمودپرتاب امکان درگیری با اهداف در تمام سمت‌ها نسبت به خود را دارد. در پرتابگر عمودی برخلاف پرتابگر‌های مایل، هیچ جهت ترجیحی برای موشک وجود ندارد و پس از خروج موشک از محفظه پرتاب، جهت‌گیری به سمت آن از سوی خود موشک صورت می‌گیرد، اما در پرتابگر‌های مایل، پس از قطعی‌شدن درگیری با هدف پرتابگر باید به صورت مکانیکی در دو راستای زاویه‌ای چرخش کند که علاوه بر زمان‌بربودن در طی دوره خدمتی مسائل تعمیر و نگهداری را هم به دنبال دارد. نکته مهم در مزیت پرتابگر عمودی، کمینه‌شدن فاصله زمانی بین دو شلیک متوالی به علت عدم نیاز به حرکت مکانیکی پرتابگر است که خصوصاً در مواجهه با حملات پرحجم و پرتعداد دشمن از زوایای مختلف بسیار اهمیت دارد.
متخصصان کشور در صنعت دفاعی و جهاد خودکفایی نیروی پدافند هوایی ارتش قبلاً اولین سامانه پدافند هوایی عمودپرتاب را در رده راهبردی و برد بلند به نام باور ۳۷۳ ساخته بودند و در نتیجه در ساخت زوبین از تجربیات ابرپروژه باور ۳۷۳ استفاده شده است.
به علاوه محفوظ بودن موشک‌ها در سامانه زوبین یا اصطلاحاً مجهزبودن به کنیستر سبب نگهداری موشک در شرایط مطلوب و نزدیک به شرایط طراحی می‌شود. داخل این محفظه یا کنیستر پرتاب به طور معمول با گاز‌های بی‌اثر پرشده که سبب عمر و دوام بهتر سوخت جامد به کار رفته در پیشران موشک می‌شود. طبق اطلاعات منتشر شده در رسانه‌ها سامانه زوبین قابلیت تجهیز به هشت موشک را دارد که در حال حرکت به صورت افقی روی خودرو جمع شده و در شرایط آماده به رزم به صورت عمودی قرار می‌گیرند.
در جلوی محفظه موشک‌ها اتاقک کنترل سامانه و روی آن برجک کوچک قرار دارد که آنتن رادار بر فراز آن نصب شده است. این آنتن قابلیت چرخش مکانیکی ۳۶۰ درجه در سمت را داشته و در صورت آرایه فازی بودن قابلیت چرخش الکترونیکی امواج را در راستای ارتفاعی خواهد داشت. کل مجموعه روی یک کامیون سه محوره با قابلیت خارج از جاده یا آفرود بالا نصب شده که ارزش عملیاتی و تاکتیکی بالایی به زوبین می‌دهد.
قابلیت‌های عملیاتی
سامانه زوبین قابلیت کشف همزمان یکصد هدف را در محدوده برد رادار خود دارد؛ این سامانه با خط ارتباط داده امن به شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور هم متصل شده و امکان استفاده از اطلاعات رادار‌های هشدار زودهنگام و رادار‌های کشف و شناسایی منطقه‌ای را دارد.
سامانه زوبین به واسطه استفاده از رادار و سامانه‌های پردازشی و ارتباطی پیشرفته امکان درگیری همزمان با هشت هدف شامل انواع هواپیما‌های سرنشین‌دار پروازکننده در ارتفاع پایین، بالگرد‌ها و انواع پهپادها، موشک‌های کروز و نیز مهمات دورایستای شلیک شده از سوی دشمن را دارد. برد کشف رادار این سامانه ۳۰ کیلومتر و برد درگیری این سامانه با موشک‌های خود ۲۰ کیلومتر عنوان شده است. کمترین و بیشترین ارتفاع پروازی هدف قابل درگیری با این سامانه اعلام نشده، اما با توجه به رده عملیاتی که زوبین برای آن طراحی کرده این سامانه در ارتفاع متوسط و کمتر عمل خواهد کرد.
در مورد توان ساخت رادار‌هایی با قابلیت بالا برای برد‌های کم و در عین حال ابعاد کوچک و جمع و جور، لازم به ذکر است متخصصان کشورمان در جهاد خودکفایی نیروی پدافند هوایی ارتش موفق به ساخت رادار کوچک و پیشرفته کاشف ۹۹ شده‌اند که در شهریور ۱۳۹۹ رونمایی شد. این رادار قابلیت کشف موشک‌های کروز و اهدافی با سرعت ۲ ماخ و سطح مقطع راداری ۱/۰ متر مربع را در برد ۳۰ کیلومتری داشته و با توان کشف و ردگیری تا ۳۰۰ هدف کار تأمین داده برای سامانه دفاع هوایی برد کوتاه مختلف را در قالب شبکه در مرحله کشف بر عهده دارد؛ این رادار همچنین قابلیت کشف ریزپرنده‌ها را در برد بیش از ۱۰ کیلومتری دارد.
زوبین به دریا می‌رود؟
یکی از احتمالات قابل طرح در مورد سامانه زوبین که به واسطه طراحی بسیار فشرده و قابلیت پرتاب عمودی موشک‌های آن قابل طرح است، امکان استفاده از آن برای تجهیز شناور‌های نظامی کشور است. این سامانه به علت طراحی با قابلیت ویژه مقابله با موشک‌های کروز و مهمات دورایستا از تناسب بسیار بالایی با نیاز‌های ناوگان نظامی کشور برخوردار است. برد ۲۰ کیلومتری سامانه زوبین هم عدد قابل اتکایی برای مقابله با موشک‌های کروز پروازکننده در ارتفاع پایین است که خصوصاً در محیط دریا به علت نبود عوارض طبیعی به راحتی می‌توانند در ارتفاع چند متری سطح آب پرواز کنند و در نتیجه در صورت تجهیز شناور‌های نظامی کشور به چنین موشکی یک لایه دفاعی ارزشمند و قابل اتکا برای آن‌ها ایجاد می‌شود که تا پیش از این در برد کوتاه صرفاً متکی به موشک‌های دوش پرتاب بودند.
سامانه زوبین نشان داد متخصصان صنعت دفاعی کشور با استفاده از طراحی‌های جدید و پیشرفته و هوشمندانه در حال توسعه سامانه‌های جدیدی هستند که علاوه بر رفع نیاز فوری کشور در رده‌های مختلف جایگزین‌های شایسته‌ای هم برای برخی سامانه‌های قدیمی موجود خواهند بود. به علاوه با توجه به نیاز جهانی به رده‌های مختلف سامانه‌های پدافند هوایی خصوصاً در برد کوتاه، سامانه‌های جدید ساخت داخل خصوصاً زوبین در آینده امکان کسب بازار‌های صادراتی را هم خواهند داشت.
