بافت قدیم یزد به عنوان نخستین بافت تاریخی شهری ایران، به مساحت ۷۴۳ هکتار و مساحت حریم ۵ هزار هکتار در سال ۱۳۸۴ به ثبت ملی رسید و بعد از ۱۲ سال در هجدهم تیرماه ۹۶ در چهل ویکمین اجلاس کمیته میراث بشری یونسکو ثبت جهانی شد تا آرزوی چندین ساله یزدیها و ایرانیان به واقعیت تبدیل شود. در همان سال و زمانیکه مدیران وقت از این جهانی شدن، سرخوش و بدنشان هنوز گرم بود اعلام کردند در یک طرح پنج ساله تا سال ۱۴۰۰ برنامههای متنوعی برای توسعه استان در حوزههای میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تدارک دیدهاند. سالها از پی هم آمدند و رفتند و به ۱۴۰۰ رسیدیم و حالا مشخص شده نه تنها برای یزد و میراث و بافت تاریخیاش نه برنامهای بوده و نه طرح و پروژهای، بلکه این بافت قدیمی با چالشهایی مواجه است که آن را ناامن کرده و امکان دارد باعث خروجش از لیست جهانی شود.
یزد، نخستین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی دنیا، جایی میان بیایان لوت و دشت کویر، یعنی خشکترین مناطق ایران است.
جبر طبیعت، سبب شد تا نخستین ساکنان این شهر، از هوش خود بهره برده و با ایجاد راهحلهایی با طبیعت سرسخت از در دوستی درآیند. این همزیستی انسان و طبیعت بافتی زیبا، منحصربه فرد و هدفمند را به عنوان هسته اولیه شهر یزد ایجاد کرده است. بافت تاریخی یزد با داشتن حدود ۷۷ محله و قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و با اینکه در گذر زمان توانسته هویت و شکل و ظاهر خود را حفظ کند، هم اکنون به عنوان یکی از ارزشمندترین نقاط تاریخی ایران و جهان شناخته میشود.
تا چند سال پیش، بافت تاریخی یزد به عنوان دستنخوردهترین و وسیعترین بافت مسکونی تاریخی ایران شناخته میشد. این منطقه در وسعتی بیش از ۷۰۰ هکتار قرار دارد که ترکیبی منحصربهفرد از کوچه پس کوچههای قدیمی، خانهها، ساباطها و بناهای خشتی است و همه امکانات زندگی فردی و اجتماعی را در دل خود جای داده است.
تا قبل از کرونا، در برخی فصول سال، یزد میزبان گردشگرانی میشد که بعضاً تعدادشان به حدود دو برابر جمعیت ساکنانش میرسید.
از نارین قلعه، قدیمیترین بنای خشتی جهان گرفته تا بلندترین بادگیر جهان و قدیمیترین مسجد ایران و بافت تاریخی مسکونی از جمله آثاری ست که بازدیدکنندگان از دیدنشان به وجد میآمدند.
اما طی سالهای اخیر اتفاقاتی در این منطقه افتاده که موجب نگرانیهایی شده و حتی احتمال دارد به مرور زمان بافت تاریخی یزد دیگر نتواند واژه «تاریخی» را یدک بکشد.
چالشهایی که بافت تاریخی با آن روبهروست
چند سالی است هشدار داده میشود که فقر مدیریت گردشگری از جمله چالشهای بافت تاریخی است. چالشی که منجربه مشکلات بسیاری در ابعاد مختلف شده و همچنان ادامه دارد.
بر همین اساس، امروز بافت تاریخی یزد با چهار چالش جدی از جمله آتش سوزی، رهاسازی فاضلاب، نبود مدیریت گردشگری و وجود بناهای تاریخی مجهول المالک و کثیرالمالک روبهروست. دو سال پیش بود که رئیس کمیسیون شهرسازی، معماری و عمران شورای شهر وقت یزد با بیان اینکه سوداگری در بافت تاریخی بسیار وحشتناک است، گفته بود: «افرادی اصالت بافت را هم از لحاظ فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی تحتالشعاع قرار دادهاند.» همنوعی بناهای تاریخی تملکی در بافت در حال شکلگیری است. یعنی بناهایی در جاهای مختلف بافت در حال مرمت است که این شیوه صحیح مرمت نیست بلکه عین تخریب است. سبک و تزیئنات جدیدی در حال شکلگیری است که آسیب محسوب میشود. محسن عباسی هرفته ادامه داد: «کاریکاتورهایی از بناهای تاریخی در بافت در حال شکلگیری است که خیلی خطرناک است و این مسئله نیاز به مدیریت دارد.»
از آنجایی که اکثر مدیران حتی در زمانی که بر مسند کار هستند و مسئولیت و وظیفهای بر عهده دارند، باز هم ترجیح میدهند فقط حرف بزنند و نشان دهند از عمق فجایع آگاهند، سخنگوی شورای شهر یزد نیز بدون اینکه برای رفع مشکلات و معضلات طرح و برنامهای ارائه کند، با بیان اینکه باید پایش و نظارت میراث فرهنگی بر مرمتهای داخل بافت تاریخی افزایش یابد، تصریح کرد: «در این زمینه باید پیگیری حقوقی صورت گیرد، زیرا مرمت اصول و قواعد خاص خود را دارد تا از شکلگیری میراث فرهنگی بدلی در شهر جلوگیری شود.»
وی تأکید کرد: «یکی از جدیترین بحرانهای فیزیکی بافت مسئله فاضلاب است که به دلیل حجم تغییر کاربردی و افزایش کاربران و بهرهبرداران، فاضلاب بسیاری رها شده است که خیلی نامناسب است به نحوی که رطوبت فاضلاب، شالوده بافت کهن را تهدید میکند.»
این منطقه به ویژه بازار یزد در معرض آتش سوزی قرار دارد. به خاطر سیمکشیهای اشتباه و وضعیت نامناسب تأسیسات الکتریکی هر لحظه ممکن است این منطقه دچار حریق شود. ضمن اینکه متروکه ماندن و رها کردن بناهای تاریخی درد دیگریست که بافت تاریخی به آن دچار شده. «یعنی برخی بناها کثیر ممالک یا مجهولالمالک است، کثیرالمالک یعنی صدها نفر وارث دارد و به دلیل مالکان زیاد، رها شده است.»
بافت تاریخی امن نیست
حالا که کارد به استخوان رسیده، رئیس مجمع نمایندگان یزد با بیان اینکه بافت تاریخی و اغلب بومگردیها اکنون توسط افراد غیربومی اداره میشود و یزدیها سهمی در این مدیریت ندارند و مردم نسبت به این موضوع گلایه دارند، میگوید: «تشکیل شورای توسعه گردشگری استان یزد، گامی در مسیر توجه بیشتر و جدیتر به بحث گردشگری است.»
محمدصالح جوکار، با شاره به اینکه یزد ظرفیت بسیار خوبی در حوزه گردشگری دارد و تا سال ۹۸ هم سرمایهگذاری و هم فعالیتهای عمرانی مرتبط با حوزه گردشگری در استان سیر صعود داشت، ادامه میدهد: «پس از شیوع کرونا و اعمال محدودیتها و کاهش ناگزیر سفرها، این روند سیر نزولی به خود گرفته است. بدنه گردشگری ما در شرایط فعلی با ضعف بسیار زیادی مواجه است و و رفع این موضوع از طریق حمایت و کمک به فعالان گردشگری امکانپذیر است.»
دبیر فراکسیون گردشگری استان یزد تأکید میکند: «ما به راحتی شهر یزد را شهر جهانی میدانیم، اما آیا واقعاً استانداردهای شهر میراث جهانی در یزد وجود دارد؟ قطعاً این چنین نیست و مردمی که در بافت تاریخی یزد زندگی میکنند، حتی احساس امنیت هم نمیکنند.»
جوکار با بیان اینکه متولیان بومگردیهای استان یزد اغلب غیربومی و غیریزدی هستند، میگوید: «این اصلاً معنی ندارد که بافت تاریخی یزد در دست غیریزدیها باشد و شهروندان خودمان سهمی در این مدیریت ندارند و این اتفاق اصلاً برای یزدیها خوشایند نیست و ساکنان این مناطقه از این امر شکایت دارند.»