زنده‌یاد آیت‌الله سیدمحمود علایی طالقانی، در زمره عالمان مجاهد قرن اخیر به شمار می‌رود. حضور پررنگ او در دو رویداد تاریخی نهضت ملی ایران و نیز انقلاب اسلامی ایران، به وی مکانتی خاص بخشیده است. علاوه بر این او در عرضه و تبلیغ اندیشه ناب اسلامی نیز، در ایران و جهان اسلام، صاحب نقشی فعال بود و هم از این رو، می‌توان وی را در زمره پیشگامان حرکتی دانست که از آن به بیداری اسلامی تعبیر می‌شود. چاره‌جویی طالقانی برای معضلات سیاسی و فرهنگی ایران، تا حدی به شرایط زیستی و نیز مشاهده انحطاط و استبداد حکم بر جامعه ایرانی بازمی‌گشت، چنانکه وی در «مقدمه تنبیه الامه و تنزیه المله» علامه سیدمحمدحسین نائینی، چنین آورده است:
«از آن روزی که اینجانب در این اجتماع چشم گشودم، مردم این سرزمین را زیر تازیانه و چکمه خودخواهان دیدم. هر شامگاهان در خانه منتظر خبری بودیم، که امروز چه حوادث تازه‌ای رخ داده و کی دستگیر و تبعید یا کشته شده؟ و چه تصمیمی درباره مردم گرفته‌اند؟! پدرم که از علمای سرشناس و مجاهد بود، هر روز صبح که از خانه بیرون می‌رفت، اطفال خردسال و مادر بیچاره‌مان، تا مراجعتش در هراس و اضطراب به سر می‌بردیم! آن روز‌های خردسالی را، با این مناظر و خوف و هراس و فشار و ناراحتی به سر بردم. آن دوره‌ای که در قم سرگرم تحصیل بودم، روز‌هایی بود که مردم این کشور، سخت دچار فشار استبداد بودند. مردم از وحشت یکدیگر می‌رمیدند! جان و مال و ناموس مردم تا عمامه اهل علم و روسری زنان، مورد غارت و حمله مأموران استبداد بود. این وضع چنان بر روح و اعصابم فشار می‌آورد، که اثر آن، درد‌ها و بیماری‌هایی است که تا پایان عمر باقی خواهند بود...».
طالقانی با این پیشینه و رویکرد، پا به عرصه سیاست دینی نهاد و بیش از ۴۰ سال، به یکی از کنشگران شاخص وی بدل شد. مکانت والا و امتیازات وی، به ویژه پس از درگذشت، موجب شد که عناصر و جریانات گوناگون، صادقانه یا غیرصادقانه، هر یک از ظن خود یار او شوند و وجهه و مکانت وی را، دستاویز مطامع سیاسی و فرهنگی خویش سازند. «پرتوی از اندیشه آیت‌الله طالقانی»، در عداد پژوهش‌هایی است که می‌کوشد، تا تصویری جامع از منش نظری و عملی طالقانی ارائه کند. این اثر توسط مریم صفری تألیف شده و مرکز اسناد انقلاب اسلامی نیز، آن را منتشر ساخته است. مؤلف در بخشی از دیباچه این اثر، چنین آورده است: «آیت‌الله طالقانی با تفکری دینی و انقلابی و مشی پدرانه و هدایت همه نیرو‌های انقلابی و دینی و ملی، با گروه‌های گوناگونی که در برابر استبداد قد علم کرده بودند، همراه شد تا سایه شوم استعمار و استبداد را، از سرِ مردم برد‌ارد. وی در طول چند دهه مبارزه، ملی‌گرایان وفادار به آرمان‌های ملی را حمایت و بیانیه تأسیس نهضت آزاد‌ی را امضا می‌کند، فد‌ائیان اسلام را پناه میدهد و حتی مجاهدین خلق او را، پدر خطاب می‌کنند! وی در عین حال، در همه شرایط بر بارو‌های دینی و اسلام انقلابی، تأکید و پیوسته به دفاع از نهضت اسلامی می‌پرداخت و از حامیان جدّی و پیروان وفادار رهبری امام خمینی (ره) بود. این رفتار نشان میدهد که آیت‌الله طالقانی با برخورداری از جایگاه والای معرفت دینی و آموزه‌های اسلامی، کنشگری فعّال و موفق در بسیجِ نیرو‌های صادق و انقلابی بوده است و از سعه صدر لازم و بردباری اجتماعی و تحمل سلیقه‌ها و تفکرات دیگر برخوردار بود، لذا این ویژگی است که شخصیت او را در تاریخ معاصر ممتاز می‌سازد...».
