بهار فصل بيدار شدن زمين از خواب زمستاني است اما انگار خيلي از ما با بيدار شدن زمين بر عكس عمل ميكنيم و به جاي بيداري و سرزندگي، به خوابي عميق فرو ميرويم. اين روزها بسياري از ما صبحها با چشماني پف كرده سركار خود حاضر ميشويم، نه اينكه كم خوابيده باشيم، برعكس، شايد ميزان خوابمان نسبت به قبل بيشتر هم شده باشد، اما انگار از خواب سير نميشويم. در ساعات بين روز هم دائم چرت ميزنيم و اين خوابآلودگي دست از سرمان برنميدارد. پرخوابي و خوابآلودگي فصل بهار كلافهمان ميكند و نظم زندگيمان را به هم ميريزد و برايمان مشكلاتي ايجاد ميكند، اما جاي نگراني نيست، چون هر مشكلي راهحلي دارد و با برخي رفتارها و تغييراتي در برنامه غذايي خود ميتوانيم اين وضعيت را اصلاح كنيم و به روال عادي برگرديم.
ملاتونين و سروتونين مقصر هستند
دكتر ايرج ايراني، فوق تخصص غدد و متابوليسم
بررسيهاي علمي روي بدن انسان نشان ميدهد تغييرات هورموني كه همزمان با فصل بهار در بدن ما رخ ميدهد دليل مهم تغيير ميزان خواب، افزايش كسالت و كم تحركي در اين فصل است. دو نوع هورمون در رابطه با تحرك و فعاليت همه انسانها نقش بسيار مهمي دارند. تنظيمات مربوط به خواب و كسالت را در بدن شما هورمون «ملاتونين» برعهده دارد كه به همين خاطر هورمون خواب نيز ناميده ميشود كه توسط هيپوفيز در مغز توليد ميشود و براساس وظيفهاش ريتم خواب و بيداري ما را بر عهده ميگيرد. در مقابل اين هورمون كسل و كمتحرك يك هورمون پرتحرك و پرهيجان به «سروتونين» وجود دارد كه مسئوليت نشاط، شادي، تحرك و انرژي را در بدن ما بر عهده دارد. از نظر من به عنوان يك فوق تخصص غدد محتملترين گزينه همين تغييرات هورموني است يعني كم شدن تحرك و شادي و در عوض افزايش هورمون خوابآور در فصل بهار.
زماني كه در بدن شما ميزان بالاي ملاتونين ترشح شود طبيعي است كه مغز خودبهخود فعاليت جسم را كاهش ميدهد، كاهش فعاليت توأم ميشود با كاهش ميزان اكسيژنرساني به مغز. اين روند باعث كسالت، خمودگي و خميازه ميشود. با افزايش ترشح ملاتونين ميزان نشاط و سرحالي ما پايين ميآيد.
مغز ما براساس يكسري دستورالعملهاي طبيعي شروع به ترشح ملاتونين ميكند كه در نهايت خوابمان ميگيرد. اين دستورالعملها چيست؟ وقتي هوا ابري يا تاريك ميشود خودبهخود ذهن به سمت شرايط خوابيدن هر 24 ساعت ميافتد در نتيجه ملاتونين ترشح ميكند. زماني كه بيداري ما ديرتر از حد معمول صبح باشد نظم ترشح هورمونهايمان به هم ميريزد. همه اين عوامل در فصل بهار كه يك فصل ابري و باراني است دست به دست هم ميدهد تا ميزان ترشح ملاتونين بيش از ساير روزهاي سال و حتي در نيمه روز هم باشد. به طور معمول مغز ما در طول روز و ساعات روشن سروتونين يا هورمون شادي بيشتري توليد ميكند كه در نتيجه ميزان فعاليت جسم بالا ميرود و نشاط و احساس شادي به ميزان قابلتوجهي افزايش مييابد. ملاتونين و سروتونين دو هورمون متضاد هم هستند، در حقيقت مغز ما نميتواند در يك زمان واحد هر دو هورمون را ترشح كند و علاوه بر اين زماني كه يكي ترشح ميشود تا ساعتها ترشح ديگري به تعويق ميافتد.
وقتي در روزهاي بهاري ملاتونين براساس شرايط ابري و نيمه تاريكي روز ترشح شود طبيعي است كه سروتونين ديگر قدرت ترشح ندارد پس خودبهخود بدن ما احساس خستگي و خوابآلودگي ميكند. يكي از بهترين راهحلها اين است كه شما ترشح سروتونين را افزايش دهيد. براي اين كار بايد فعاليت بدنتان را آن هم در فضاي آزاد بالا ببريد. يك تا دو ساعت گردش در هواي آزاد بعد از طلوع خورشيد ميتواند به ترشح بيشتر سروتونين در فاصله زماني كوتاهتر كمك كند كه نتيجه آن افزايش نشاط در بدن و رفع خستگي و كسالت است.
براي برطرف شدن خوابآلودگي ميتوانيد بعد از طلوع خورشيد پيادهروي كنيد. همچنين تنفس هواي پاك صبحگاهي، روح را سرزنده ميكند و موجب نشاط ميشود. از نظر علمي نيز ثابت شده است كه پيادهروي در هنگام صبح موجب افزايش هورمون سروتونين ميشود كه همان هورمون ايجادكننده شادي در بدن است. البته ناگفته نماند يك سري تغييرات در داخل بدن هم احساس خمودگي بهار را تشديد ميكند كه ربطي به ترشح هورموني ندارد. مثلاً هرچه دماي بدن انسان بيشتر باشد رگهاي خوني فراختر و اين عمل باعث تسهيل گردش خون در بدن ميشود. هرچه خون بهتر و بيشتر به گردش درآيد اكسيژنرساني به مغز بيشتر خواهد بود در نتيجه احساس خوابآلودگي كمتر و حس هيجان بيشتر ميشود؛ اين اتفاق دقيقاً در فصل تابستان در بدن ما رخ ميدهد.
سراغ مواد مغذي و ويتامينها برويد
دكتر فيروزه شاهيان، متخصص طب سنتي
در فصل بهار و به دليل تغييرات متابوليسمي، بدن انسان براي سوخت و ساز و تازه شدن نياز به تأمين انواع ويتامينها و مواد معدني به ويژه آهن دارد. كمبود آهن در بدن همه به ويژه زنان باعث اختلال در خونسازي و به دنبال آن كاهش ميزان اكسيژنرساني به بدن ميشود كه نتيجه همه اين تغييرات، خستگي، ضعف و افت كارايي بدن است. يكي از بهترين روشهاي سنتي براي كم كردن كسالتهاي بهار انجام حجامت است. اگر بدن شما مشكل كم خوني و فقر آهن ندارد ميتوانيد براي احساس نشاط بهاريتان حجامت كنيد. حجامت كردن باعث ميشود بخش زيادي از خونهاي كثيف و اضافي بدن شما حذف شود با اين عمل بدن احساس سبكي بيشتري ميكند و خون تازه و جديد در رگها جايگزين ميشود. خون جديد قابليت حمل اكسيژن بيشتري را دارد كه اين به نشاط شما قوت ميبخشد.
از ديدگاه طب سنتي، فصل بهار از نظر گرمي و سردي و همچنين خشكي و تري در اعتدال است و البته برخي معتقدند كه بهار داراي مزاج گرم و تر است. با شروع فصل بهار و تغيير آب و هوا، به دنبال افزايش رطوبت و طولاني شدن مدت روشن ماندن هوا و گردههاي گل معلق موجود در هواي استنشاقي، بيشتر افراد احساس خوابآلودگي و رخوت و سستي ميكنند و اين يك امر طبيعي است كه البته تغيير در ريتم خواب و بيداري در اين فصل ميتواند تحت تأثير تغييرات هورموني ناشي از طولاني شدن روز نيز باشد. تنقلات نوروزي همچون آجيل و شيريني ميتواند با توجه به مزاج باعث كمخوابي يا پرخوابي شود. نوشيدنيها و خوراكيهاي حاوي كافئين از جمله قهوه، شكلاتهاي كاكائويي و نوشابه و كشيدن سيگار و همچنين پرخوري در وعده شام و مصرف غذاهاي چرب و دير هضم ميتواند در خواب افراد اختلال ايجاد كند. از نظر طب سنتي مغز داراي مزاج سرد و تر است و هر عاملي از جمله نوع تغذيه، استرس و فكر و خيال زياد سبب تغيير در مزاج مغز و سوء مزاج آن ميشود كه ميتواند ريتم خواب و بيداري فرد را بر هم زند. در نتيجه مداومت بر مصرف مواد غذايي با مزاج گرم و خشك از جمله غذاهاي پر ادويه و آجيل و شيرينيجات كه سبب كاهش رطوبت مغز ميشود ميتواند سبب كمخوابي شود.
البته مزاج فرد نيز در ميزان خواب مؤثر است. براي مثال افراد با مزاج گرم و خشك يا سرد و خشك داراي خواب كمتري نسبت به افراد با مزاج گرم و تر يا سرد و تر هستند و در كل بيخوابي در افراد با مزاج خشك بيشتر ديده ميشود. يكي از راهحلهاي سنتي براي كم كردن خمودگي بهار مصرف ميوه و سبزيجات بيش از ساير فصول سال است. فيبر موجود در سبزيها براي آرامش اعصاب و از بين بردن تنشهاي عصبي بسيار مهم است. يكي ديگر از راهحلها، مصرف موادي است كه ويتامينهاي حامل اكسيژن و مواد غذايي با آهن بيشتر دارند. مصرف خوراكيهايي كه حاوي ويتامين B و آهن هستند مانند حبوبات، سبزيها، گوشت، برگهزردآلو، گروه لبنيات مانند ماست و شير بدون چربي، سبوس گندم و نخودفرنگي هم خستگي را برطرف ميكند. از نظر طب سنتي نيز استفاده از غذاهايي كه داراي رطوبت بالايي هستند به داشتن يك خواب خوب كمك ميكنند. براي مثال استفاده از لبنيات، كاهو، مركبات، شير بادام (مخلوط يك قاشق مرباخوري پودر بادام بدون پوست با آب) قبل از خواب بسيار كمككننده است.
افرادي كه داراي استرس و زياد هستند يا زياد فكر و خيال ميكنند نيز خشكي در آنها غلبه ميكند و همين سبب اختلالات در خواب ميشود. دوش آب گرم قبل از خواب به سبب افزايش رطوبت بدن به داشتن يك خواب راحت كمك ميكند. ماساژ با برخي از روغنهاي گياهي به سبب افزايش رطوبت ميتواند به بهبود وضعيت خواب افراد كمك كند كه در اين زمينه ميتوانيد با متخصصان طب سنتي مشورت كنيد. در افرادي كه رطوبت مغز از حد اعتدال خارج شده است پرخوابي ديده ميشود. اين افراد از مواد غذايي با رطوبت بالا استفاده نكنند يا با افزودن مصلحات به اين دسته از غذاها از رطوبت آنها تا حدودي بكاهند. ورزش نيز به دفع رطوبت اضافي از بدن كمك كرده و ميتواند به رفع پرخوابي كمك كند. در طب سنتي توصيه شده كه در فصل بهار خرما بيشتر ميل كنيد چون خرما داراي 13ماده حياتي از جمله فسفر و پتاسيم بوده كه براي تقويت اعصاب و معده مؤثر است. علاوه بر اين از امام صادق(ع) نقل شده كه انجير و آلو را در فصل بهار فراموش نكنيد؛ زيرا كليد درمان بسياري از بيماريهاي اعصاب است. همچنين اين امام معصوم(ع) توصيه كردند براي آرامش روح و تقويت آن سيب را ببوييد و سپس ميل كنيد.
خودتان به فكر خودتان باشيد
دكتر سهيلا افراسيابي، پزشك عمومي
نميتوانيد توقع داشته باشيد چون بهار فصل خوابآلودگي است بدن شما خودبهخود شرايط را تغيير دهد و خوابش را كم كند بلكه اين شما هستيد كه بايد به رفتارهاي بدنتان در اين ماه جهت بدهيد. فروردين و ارديبهشت اولين و دومين ماه از اولين فصل سالي هستند كه شما از سال قبل به خودتان نويد رقم زدن اتفاقهاي بزرگ را دادهايد. نبايد در اينماههاي مهم سال دست روي دست بگذاريد و اجازه دهيد بيشترين زمان روزانهتان به خواب و به اصطلاح رخوت بگذرد. توصيه من اين است كه در ماههاي اول سال و تا پايان فصل بهار، حتي تا آخرين روزهاي خرداد ورزشهاي سبك و هوازي را هر روز حتي شده يك ساعت انجام دهيد. مصرف ويتامين c بدنتان را با تغيير مواد غذايي و افزايش سبزيجات و ليموترش و پرتقال بالا ببريد. مصرف آهن را نيز با خوردن خانواده كرفس، كلم، اسفناج، گشنيز و جعفري بالا ببريد. يك ليوان شير گرم را هر روز صبح در برنامه صبحانهتان بگنجانيد و در طول روز حتماً 2 ليتر آب مصرف كنيد.
زمان خوابتان را مديريت كنيد. در اين ماه كافي بخوابيد اما زيادهروي نكنيد. خواب كافي ولي نه بيش از اندازه، در رفع كسالت مؤثر است. خواب زياد قشر مغز را بيحس ميكند و باعث خوابآلودگي بيشتر ميشود.
به همين دليل است كه هر قدر فرد بيشتر بخوابد، بيشتر احساس كسالت و خوابآلودگي ميكند. چرت 15 دقيقهاي بين روز بسيار مفيد است. قبل از رفتن به رختخواب غذاي پرحجم مصرف نكنيد. پس از خواب نيز يك دوش آب ولرم در رفع خوابآلودگي و كسالت مؤثر است. دوش آب گرم بگيريد تا بدنتان تازه شود و در طول روز چندين بار دستتان را با آب سرد بشوييد.
شام سبك بخوريد و از مواد غذايي چرب كه گردش خون و هضم را مشكل ميكند پرهيز كنيد. در آخر هم رعايت بهداشت فردي، نظافت بدن و لباس و محيط، رعايت نظم و آراستگي فردي و محيط پيرامون و پرهيز از شلختگي و اقدام براي درمان بيماريها و حفظ سلامت از جمله عفونت چشم كه مستقيماً موجب خوابآلودگي و كسالت است ميتواند در رفع كسالت و خستگي فصل بهار مؤثر باشد.
از فضاهاي اطرافتان غافل نشويد
آرش كريمي، معمار و طراح دكوراسيون داخليقطعاً هر چيزي كه در زاويه ديد و پيش چشمان شما قرار دارد روي سيستم بدنتان تأثير ميگذارد. ما طراحان دكوراسيون در فصل بهار توصيه ميكنيم حتي اگر امكان تغيير كامل دكوراسيون و رنگ وجود ندارد از تغييرات جزئي غافل نشويد چون يك تغيير رنگ و قرار دادن حتي يك گلدان در فضاي اتاق خواب يا نشمين ميتواند تأثير شگفتانگيزي روي گردش خون و شادابي بدنتان داشته باشد. بدن انسان نسبت به رنگها تغييرات مثبت و منفي، دروني و بيروني نشان ميدهد. بدن شما بعد از مواجهه با هر چيزي عكسالعملهاي خاصي مثل بالارفتن حرارت بدن و سريع شدن گردش خون نشان ميدهد، پس از اين قابليت در فصل بهار استفاده كنيد. تلاش كنيد در اين فصل فضاي پيرامونتان را تا حد ممكن انرژيساز كنيد. پردههاي اتاق را به ويژه اتاق خواب را نازك كنيد تا نور طبيعي خورشيد از صبح وارد اتاق شود. پردهها را روشن و رنگ شاد بگيريد و در كنار آن نور خانه را تقويت كنيد. فضاي خانه را در دماي متوسط نگه داريد چراكه دماي سرد يا گرم بيش از حد رخوت ميآورد. بهار بهترين فصل براي استفاده از گلها و گلدانهاي طبيعي در فضاي خانه است. بوي مطبوع گل و گياه ميتواند حس زندگي و شادابي را در بدنتان تزريق كند. نظم و تميزي و آراستگي خانه در نظم ذهني تأثير دارد. در اين فصل براي آزادي ذهن و تمركز بيشتر روي مسائل مهمتر تلاش كنيد. خانه مخصوصاً فضاي اتاقتان را در نظم كامل نگه داريد. فضاي آشفته ذهن را خسته ميكند و ذهن خسته هوس خواب دارد.