كافي است براي اينكه به گوشه‌اي از اهميت شيرمادر برسيد در ذهنتان ترازويي دو كفه‌اي را تصور كنيد. در كفه اول سلامتي نوزاد، عشق مادر فرزندي، افزايش ايمني بدن نوزاد، افزايش قدرت ادراكي نوزاد و بازگشت تناسب اندام مادر و در كفه دوم افزايش درآمد، حفظ موقعيت شغلي و استفاده بيشتر از زمان‌تان را قرار دهيد. كدام كفه ترازوي ذهني شما در برابر كفه ديگر سنگيني ميكند؟ كفه اول يا دوم؟ در كفه دوم درآمد ميليوني ماهانه خود را هم بگذاريد، حالا چطور؟ به كفه دوم ترازو موقعيت شغلي و اجتماعي بسيار عالي را هم اضافه كنيد. باز مقايسه كنيد و ببينيد كدام كفه نسبت به ديگري سنگيني ميكند؟
براي رسيدن به اين سؤال‌ها فقط چند جواب يك كلمه‌اي ساده كافي است. شما «مادر» هستيد. يكي از مهم‌ترين دارايي‌هاي يك مادر براي فرزندش شيري است كه قطره قطره در كام نوزادش مي‌ريزد. شيري كه در نگاه اول شايد فقط يك منبع تغذيه ساده به نظر برسد كه جاي خالي‌اش با انواع و اقسام سرلاك، فرني و شيرخشك‌هاي متنوع پر شود اما در حقيقت وديعه‌اي است كه به هيچ شكلي جايگزيني برايش پيدا نمي‌شود.
براي شما هم اتفاق افتاده كه در يك رقابت ذهني ميان دو كودك، نوجوان و حتي جوان يكي نسبت به ديگري از عكس‌العمل هوشي بالاتري برخوردار باشد؟ تاكنون با جواني روبه‌رو شده‌ايد كه مادرش ادعا كند به نسبت ساير همسن وسال‌هايش كمتر به بيماري مبتلا شده است؟ بازگشت به تناسب اندام بعد از زمان زايمان يكي از بزرگ‌ترين دغدغه‌هاي مادران است. حتماً شما هم مادري را مي‌شناسيد كه در مدت زمان كوتاهي بعد از زايمان توانسته به سرعت وزن ايام بارداري خود را كاهش دهد اما چطور؟ همه اين اتفاق‌ها فقط با يك شير دادن از سوي مادر و شيرخوردن از طرف نوزاد اتفاق مي‌افتد. شيردادن مادر به نوزاد اگرچه در گذشت سال‌ها و با چندبار اتفاق افتادن ممكن است تكراري شود اما آنچه مهم است اينكه همين شيردادن ساده مي‌تواند دنيايي از علم پزشكي و روانشناسي را از بدن مادر به نوزاد انتقال دهد. نكات مثبت و مفيد شيردادن مادر به نوزاد در ابعاد مختلف را از پزشكان متخصص در اين حوزه پرسيديم.
دكتر صحابه قوچاني، متخصص زنان و زايمان/ يك مادر آرام باشيدمادري كه اولين زايمان و شيردهي‌اش را تجربه ميكند استرس را به معناي واقعي درك ميكند. مادري جوان و بدون هيچ تجربه قبلي يكدفعه خودش را در وسط ماجرايي مي‌بيند كه هيچ پيش زمينه ذهني در موردش نداشته، هيچ تجربه‌اي هم براي رفع مشكلات مربوط به شيردهي ندارد پس به ناچار و طبق معمول جامعه ما دست به دامن مادر، خواهر، خاله و عمه مي‌شود. من نمي‌گويم راه‌حل‌هايي كه اطرافيان هم جنس در اختيار يك مادر جوان قرار مي‌دهند راه‌حل‌هاي مفيدي نيست اما فكر مي‌كنم بهتر است براي چنين موقعيتي پيش از وقوع، راهكارها و روش‌هاي علمي و منطقي را ياد بگيريم.
از كم بودن شير در روزهاي اول نترسيد
در اولين مواجهه مادر با فرزندش براساس فطرت حمايت‌گري و مادرانه‌اش، مادر دوست دارد به نوزادش شيربدهد و طبيعي است چون زايمان در بهترين حالت 12 ساعت قبل اتفاق افتاده هنوز اثر فعاليت هورمون‌هاي بارداري در بدن مادر وجود داشته باشد. كمترين اثر سطحي و مقطعي اين هورمون‌ها كاهش شيردهي غدد سينه است. اما اين سركوب تا مرز قطع شدن شير پيش نمي‌رود تنها مي‌تواند به ميزان قابل توجهي شيردهي را پايين بياورد. نتيجه اين مي‌شود كه مادر در اولين اقدام براي شيردادن نوزاد وقتي كم بودن ميزان شير را مي‌بيند كمي نگران شود و از اين نگراني در جمع ساير زنان سخن بگويد و به تبع آن نسخه پيچي‌ها و تجويزهاي بي‌مورد خاله زنكي هم شروع شود. مسئله مهم اينجاست كه گاهي براساس عمل كردن به بعضي دستورات غلط مادر ناخواسته باعث طولاني شدن زمان افت ميزان شيردهي خود مي‌شود. غافل از اينكه شرايط كم بودن شيردهي حداكثر تا سه روز و به خاطر فعاليت هورمون‌هاي بارداري طول مي‌كشد. دومين مشكلي كه معمولاً ما در مواجهه با مادران جوان با آن روبه‌رو هستيم نحوه شيردادن به نوزاد است كه مي‌تواند هم مشكلات جسمي لحظه‌اي و هم مشكلات روحي در آينده براي نوزاد ايجاد كند. يكي از بهترين توصيه‌هايي كه نسل مادربزرگ‌ها به ما مي‌كردند اين بود كه زمان شير دادن طوري سر نوزاد را در بغل بگيريم كه انگشت شست ما زير آرواره نوزاد قرار بگيرد و مدام با اين انگشت صورت نوزاد و زير چانه‌اش را ماساژ بدهيم. امروز تحقيقات علم پزشكي زنان ثابت كرده در اين شكل بغل كردن نوزاد، انگشت شست مادر هم مي‌تواند نقش تكيه‌گاه و ثابت‌كننده سر نوزاد روي بدن مادر را بازي كند هم لمس كردن و نوازش كردن آرواره نوزاد. در واقع مادر با انگشت شست مي‌تواند نوزاد را به خوردن بيشتر شير تحريك كند.
خودخواهي را كنار بگذاريد
به رغم احساس قوي مادرانه‌اي كه در بين مادران جوان به ويژه ايراني‌ها براي تمايل شيردادن به نوزاد وجود دارد بعضي موارد با مراجعاني روبه‌رو مي‌شوم كه از افزايش دفعات و طولاني شدن زمان شيرخوردن نوزادشان گلايه‌مند هستند. نوزاد چند روزه يا چند هفته‌اي آن طور كه بايد انرژي و توان مكيدن شير را از سينه مادر ندارد. در واقع هم ضعيف بودن ماهيچه‌هاي فك و صورت و هم نابلد بودن نوزاد در مكيدن شير باعث مي‌شود كه او خيلي زود از شير خوردن خسته شود و بعد از چند دقيقه دوباره به خاطر گرسنگي گريه كند. تكرار اين اتفاق باعث كلافگي مادر و افزايش خستگي نوزاد مي‌شود. بهترين راهنما براي اينكه شما بدانيد نوزادتان به مرحله سيري رسيده يا نه اين است كه تعداد دفعات ادرار نوزاد را بشماريد. شش يا هفت بار ادرار در يك روز براي نوزاد تازه متولد شده و چند هفته‌اي نشان دهنده آن است كه او از خوردن شير سير شده است. با رسيدن به اين نقطه خود مادر به قول معروف چشمي مي‌تواند ارزيابي كند در چند بار و چه مدت زمان شيردهي نوزادش را مي‌تواند سير كند. وقتي مادر در شير دادن به اين مرحله از شناخت برسد ديگر از تعدد دفعات شيرخوردن نوزاد گلايه نمي‌كند چون به دليل واقعي اين اتفاق پي برده است.
عادت‌هاي شيرخوردن نوزادتان را شكل دهيد
مادرها نقش مهمي در شكل گرفتن عادت‌هاي شيرخوردن نوزادان دارند. بعضي از مادرها به غلط و تنها به خاطر راست يا چپ دست بودن در روزهاي اول شيردهي عادت مي‌كنند كه تنها از يك جهت به نوزادشان شير بدهند كه اين رويه بسيار غلطي است كه با ادامه هم مي‌تواند مشكلات جسمي را براي مادر و هم مشكل كم بودن شير را براي نوزاد ايجاد كند. بهتر است سعي كنيد به دفعات از هر دو سينه براي شير دادن به نوزادتان استفاده كنيد تا هم خودتان دچار ورم غدد شيري و درد اين ناحيه نشويد هم از تمام شيري كه در بدنتان وجود دارد براي سير كردن نوزاد استفاده كنيد. نكته مهم در عادت‌هاي شيردهي نوزاد اين است كه اگر بنا به هر دليلي نوزاد شما طولاني مدت به تك سينه خوري عادت كند ديگر به راحتي نمي‌توانيد او را به خوردن شير از طرف ديگر قانع كنيد چون هم سيستم قرار گرفتن نوزاد روي بدنتان برايش غريبه و سخت است هم به گرفتن و مكيدن شير از جهت ديگر عادت ندارد و به راحتي هم اين تغيير عادت را نمي‌پذيرد. بسياري از مراجعان به مطب من مادراني هستند كه به مدت طولاني و براساس يك عادت غلط تنها از يك طرف به نوزادشان شير داده‌اند. اين روش غلط باعث تورم غدد شيري در طرف ديگر بدن مادر مي‌شود كه معمولاً با درد و چرك كردن همراه است. پيشنهاد ما به اينگونه مادران تغيير رويه شير دادنشان است در حالي كه مي‌بينيم نوزاد تا چند وعده به سختي مي‌پذيرد كه عادت شيرخوردن قبلي‌اش را تغيير دهد.
حواستان به انتقال دهنده حالت‌هايتان باشد
تصور من و همكارانم بر اين است كه استرس به تنهايي نمي‌تواند تغييرات منفي روي كيفيت شيرمادر بگذارد اين را از آن جهت مي‌گويم كه اصطلاحي بين مادربزرگ‌هاي ما وجود داشته كه به مادر شيرده تأكيد مي‌كردند «حرص نخور، جوش نزن، شيرت ترش مي‌شود!» صادقانه بخواهم بگويم چنين چيزي وجود ندارد. يعني استرس شير هيچ مادري را نمي‌تواند ترش كند. از طرفي ما مي‌بينيم با وجود اينكه مطمئن هستيم استرس روي شير مادر تأثيري ندارد ولي كودكي كه از مادر پراسترس شير مي‌خورد ناراحتي‌هاي گوارشي و بي‌قراري‌هاي مكرر دارد. نكته مهم اينجاست كه به دليل ارتباط قوي‌اي كه ميان مادر و نوزاد تازه متولد شده وجود دارد استرس و نگراني مادر به سرعت و بدون هيچ كنترلي از او به فرزندش منتقل مي‌شود. گاهي اوقات آنقدر اين نگراني‌ها در وجود مادر ماندگار مي‌شود كه مي‌تواند در ميزان شيردهي او هم تأثير سوء بگذارد و مهم‌ترين مسئله اينكه مادرها فكر مي‌كنند چون كودكشان به حد كافي از درك محيطي نرسيده نگراني و اضطراب او را احساس نمي‌كند غافل از اينكه همين ارتباط تنگاتنگ زمان شيردادن مي‌تواند تمام احساس‌هاي دروني و لحظه‌اي مادر را به نوزاد انتقال دهد.
دكتر محمدحسن افتخاري ، متخصص تغذيه/ اين شير بدون رقيب استدر اصطلاح علمي شيرمادر به عنوان «واحد» يا «يونيك» شناخته مي‌شود. اين به آن معناست كه با وجود توليد و فروش انواع و اقسام شيرهاي فرموله جديد تقريباً هيچ جايگزين يكجايي براي شيرمادر وجود ندارد، تنها به اين خاطر كه ويژگي‌هاي اين شير بسيار بكر و ناب است.
شيرمادر يك ايمونولوژيك قوي براي نوزاد است كه دريافت و ذخيره آن در بدن نوزادي كه از مصرف هرگونه دارويي منع شده است مي‌تواند باعث بالارفتن ميزان ايمني و مقاومت بدن او به شكل فوق‌العاده‌اي در برابر عوامل بيماري زا شود. از جهت ديگر به خاطر ويژگي ذاتي اين شير نوزادي كه از آن تغذيه كرده است به ميزان قابل توجه كمتري در مقايسه با ساير همسن و سال‌هايش به بيماري‌هاي مزمن و متابوليك بزرگسالي مبتلا مي‌شود. ارزش‌هاي غذايي در شير مادر طوري بالانس شده است كه مي‌تواند به تنهايي تمام نيازهاي غذايي نوزاد را تا شش ماهگي برآورده كند.
تنها نكته‌اي كه در مورد شيرمادر قابل بيان است اينكه در بعضي موارد ميزان ويتامين D و آهن در اين شير پايين است كه در اين صورت هم نيازي به تجويز دارو نيست و براي جبران ويتامين D بدن نوزاد توصيه مي‌شود كه او را در معرض تابش نور خورشيد قرار دهند و براي جبران كمبود آهن از مكمل‌هاي غذايي استفاده كنند. با اين وجود بهترين راه براي غني‌سازي شير اين است كه مادر در دوران بارداري و حتي پيش از بارداري نسبت به ويتامين‌ها و مواد حياتي بدنش حساسيت به خرج دهد زيرا حتي در دوران شيردهي آهني كه از طريق مكمل به نوزاد داده مي‌شود نمي‌تواند جاي آهن طبيعي شيرمادر را بگيرد. آهني كه به شكل طبيعي در شيرمادر وجود دارد اگرچه ميزان بسيار پاييني دارد ولي از راندمان جذب بالايي برخوردار است و اين مسئله براي مادراني كه از تغذيه خوبي برخوردارند جاي هيچ نگراني نمي‌گذارد. پروتئيني كه در شير مادر وجود دارد از معدود انواع پروتئين است كه بالاترين ميزان چربي را داراست، آنقدر ميزان جذب اين پروتئين در بدن نوزاد بالاست كه تقريباً مي‌توان گفت ميزان اتلاف پروتئين شيرمادر نزديك به صفر است. اما تفاوت سطح قوه ادراكي در بين نوزادان يكي از مهم‌ترين دلايلي است كه ارتباط مستقيمي با نوع شير مادران دارد. مطالعات نشان داده نوزاداني كه از شيرمادر تغذيه كرده‌اند به مراتب از سطح قوه درك بالاتري نسبت به نوزادان شيرخشك مصرفي برخوردارند. علاوه براين تحقيقات نشان داده اين نوزادان در دوران جواني و بزرگسالي از قدرت ادراك بالاتري نسبت به همسن و سال‌هايشان برخوردارند. شيرمادر تنها گزينه‌اي براي نوزاد است كه تركيبات مغذي آن با نيازهاي غذايي او متناسب است. براي داشتن فرزندي با وزن متناسب رو به رشد بهتر است براي تغذيه او تنها از شيرمادر استفاده كنيد. از سوي ديگر به دليل ترشح هورمون‌هاي شيري در غدد سينه خود به خود حاملگي مادر در شش ماه اول شيردهي به صفر مي‌رسد و نياز به پيشگيري‌هاي حاملگي در اين مدت وجود ندارد. شيردادن به نوزاد باعث مي‌شود بخش مهمي از مواد غذايي و چربي ذخيره شده به وسيله شير از مادر به نوزاد منتقل شود همين خروج موادغذايي ذخيره شده از بدن به مادر كمك ميكند سريع‌تر به وزن ايده‌آل خود بازگردد و به سرعت اضافه وزنش را از دست بدهد. اما آن چيزي كه به طور قطع اثبات شده اين است؛ مادراني كه به فرزندشان شيرمي‌دهند سالم‌تر، شاداب‌تر و مقاوم‌تر هستند، كمتر به بيماري مبتلا مي‌شوند در عين حال از اعتماد به نفس بالاتر و تناسب اندام بهتري برخوردار هستند.
سمانه شهسواري، ماما/ مادران به اين ظرايف در شيردادن توجه كنندواقعيت آن است كه هيچ عاملي نمي‌تواند مانعي از تجويز شير مادر به نوزاد شود جز در مواردي خاص كه مادر به بيماري مبتلا باشد كه اول اين بيماري از طريق شير به نوزاد منتقل شود و دوم براي نوزاد خطرناك باشد. سل باز ريوي از جمله بيماري‌هايي است كه پزشك را وادار ميكند تا دستور عدم شيردادن مادر به نوزاد را صادر كند. فارغ از عوامل بيماري ساز اما بهتر اين است كه در شرايط روحي نامناسب به نوزادتان شير ندهيد. مادر حتي در پاره‌اي موارد كه مبتلا به سرماخوردگي و بيماري‌هاي ويروسي است حتي اگر دارو مصرف ميكند، مي‌تواند بدون كوچكترين نگراني به شيردادنش ادامه دهد. همه اين توصيه‌ها براي استفاده از شيرمادر بدون هيچ مانعي در حالي است كه متأسفانه امروزه با روند شكل گرفته اشتغال بيرون از خانه در ميان زنان شاهد اين هستيم كه همين مادرها اولين ضرورتي كه فداي كار و شغلشان مي‌كنند شيردادن به نوزادشان است.
من مراجعان زيادي دارم كه بعد از زايمان اضافه وزن زايمان‌شان را همچنان حفظ كرده‌اند. وقتي من به عنوان پزشك با حالت نگراني از اين اضافه وزن گلايه مي‌كنم متوجه مي‌شوم كه مادر براي حفظ ساعت مفيد كاري‌اش قيد شيردادن به نوزادش را زده است، غافل از اينكه او مي‌توانست فقط با تكيه بر همين شير دادن بخش زيادي از كالري وچربي ذخيره شده را از بدنش خارج كند. با اين كار هم به سرعت بازگشت تناسب اندامش كمك مي‌كرد هم با دادن شير چرب سرعت تپل شدن نوزادش را زياد مي‌كرد. علاوه بر اين من معتقدم هيچ كس نمي‌تواند با تصور اينكه «من شاغلم و زمان زيادي را بايد بيرون از خانه سپري كنم» يك نوزاد را از حق مسلم شيرمادري‌اش منع كند. براي هر كاري راه‌حلي وجود دارد آن هم در مورد مسئله‌اي مثل شيرمادر چون شيرمادر حتي در صورت دوشيده شدن تا دو روز در يخچال، دو هفته در قسمت جايخي و بيش از سه ماه در فريزر قابليت نگه داري دارد بدون آنكه ذره‌اي از كيفيتش كم شود. حيف نيست در شرايطي كه مي‌شود حتي با دوشيدن شير، فرزندتان را از اين نعمت بهره‌مند كنيد به بهانه شاغل بودن قيد آن را بزنيد! در حالت معمول كيفيت شيردهي مادران مطلوب است و براساس نياز نوزاد و مكيدن شير غده‌هاي سينه قابليت توليد شير بيشتر را دارند ولي در پاره‌اي موارد عواملي باعث كاهش ميزان شيردهي مادر مي‌شود. تغيير در رژيم غذايي، استفاده از مواد ادويه‌دار تند يا طعم دهنده‌هاي ترش در غذا، ترس و بي‌خوابي شب برخي از علل كاهش ميزان شير مادر هستند. يك سؤال مهم اين است كه گاهي ميزان شيرتان كاهش پيدا نكرده ولي با اين وجود نوزاد رغبتي به خوردن شير ندارد. كافي است براي رسيدن به دليل كم خوري نوزادتان دنبال جواب اين سؤال‌ها باشيد. عطر يا دئودورانت تان را تغيير داده‌ايد؟ شيوه شير دادنتان را تغيير نداده‌ايد؟ لثه‌هاي كودكتان را لمس كنيد و ببينيد دنداني در نياورده است؟ گاهي درآوردن دندان جديد باعث حساس شدن لثه‌هاي نوزاد مي‌شود و اين حساسيت ممكن است مكيدن شير را برايش دردآور كند. فعاليت بدني متعادل نمي‌تواند تغييري در ميزان شيرخوردن كودك ايجاد كند اما در بعضي موارد پس از فعاليت شديد بدني و ورزش سنگين ميزان قابل توجهي اسيد لاكتيك به شير مادر اضافه مي‌شود كه طعم شير را تلخ ميكند و همين سبب ممانعت نوزاد از خوردن شير مي‌شود. عفونت گوش، ناراحتي معده و آبريزش بيني در نوزاد مي‌تواند در زمان مكيدن شير او را ناراحت كند شايد دليل كم شير خوردن نوزادتان يكي از اين عوامل باشد. مهم‌ترين نكته در مورد شيردادن به نوزاد زمان و ساعت شير دادن است. به هيچ وجه زماني كه نوزاد خواب است به او شير ندهيد، اجازه دهيد تا نوزادتان گرسنه شود و در زمان سيري كامل يا نسبي او را وادار به شير خوردن نكنيد. زمان گرسنگي در نوزادان بسته به وزن آنها متفاوت است. ممكن است نوزادي در كمتر از دو ساعت گرسنه شود در حالي كه نوزادي ديگر هر سه ساعت يك بار نياز به خوردن شير داشته باشد به طور معمول نوزادان بعد از 20 دقيقه شيرخوردن به سيري كامل مي‌رسند. يكي از معيارهاي مناسب بودن ميزان و زمان شيردهي افزايش وزن نوزاد است به طور معمول هر نوزاد ماهانه بين 500 تا 600 گرم بايد افزايش وزن داشته باشد علاوه بر اين تعداد دفعات خيس شدن و عوض كردن پوشك نوزاد مي‌تواند نشانه خوبي براي رسيدن به ميزان مناسب شيردهي او باشد. شش تا هشت عدد پوشك خيس در هر روز واحد مناسبي است براي اينكه مطمئن شويد به مقدار كافي نوزادتان را شير داده‌ايد. مهم‌ترين توصيه‌اي كه ما به مادران مي‌كنيم اين است كه مادر سعي كند در تمام زمان شيردهي حواسش را تنها به ديدن، صحبت كردن، لمس و نوازش كردن نوزاد معطوف كند. اگرچه به ظاهر تنها نوزاد شير مي‌خورد و هيچ ارتباطي با مادر نمي‌گيرد اما حقيقت اين است كه در همان لحظه قرار گرفتن نوزاد روي قفسه سينه و قلب مادر بزرگ‌ترين ارتباط عاطفي ميان مادر و فرزند در حال شكل گرفتن است. به همين دليل من شخصاً توصيه‌ام به مادران جوان اين است كه در زمان شيردادن كمتر با ديگران صحبت كنند و صورت و زاويه ديدشان را در همان چند لحظه به سمت صورت نوزاد قرار دهند تا او در كنار سير شدن جسمي از نظر عاطفي هم سيراب شود، فراموش نكنيد وقتي نوزادي شير مي‌خورد اجزا و عكس‌العمل‌هاي صورت مادرش را هم با هوشمندي دنبال ميكند، بنابر اين طبيعي است يك مادر با اشاره‌هاي چشم و لبخندهاي لبش هم كودك را سير ميكند.
