جوان آنلاین: کارگردان مستند «شاخهای روی آب» شهید طهرانچی معتقد است این چهره برجسته علمی و انقلابی را نمیتوان تنها در قالب یک فیلم یا یک تصویر نمادین خلاصه کرد. او میگوید شهید طهرانچی نمونهای کمنظیر از تلفیق علم، تعهد و سلوک معنوی بود؛ شخصیتی که شناخت آن نیازمند روایتهای عمیقتر و مستندهای متعدد است.
در سالهای اخیر، بازنمایی شخصیتهای علمیـ انقلابی در قالب آثار مستند، به یکی از دغدغههای جدی سینمای مستند ایران تبدیل شده است؛ تلاشی برای عبور از تصویرهای کلیشهای و نزدیکشدن به لایههای کمتر دیدهشده زندگی و اندیشه این چهرهها. شهید طهرانچی از جمله شخصیتهایی است که نام او بیش از آنکه به یک عنوان علمی یا اداری محدود شود، با زیست متعهدانه و پیوند عمیق میان دانش و ایمان گره خورده است.
«شاخهای روی آب» که به همت مرکز مستند سوره ساخته شده، کوششی است برای نزدیکشدن به چنین تصویری؛ تصویری که نه صرفاً در مقام یک دانشمند برجسته، بلکه بهعنوان یک قهرمان ملی برخاسته از متن جامعه قابل فهم باشد. در گفتوگوی پیشرو، کارگردان مستند از چالشهای روایت این شخصیت، نسبت مستندسازی با هویت ملی و تجربه شخصی خود از مواجهه با جهان فکری شهید طهرانچی سخن میگوید.
چگونه به سوژه زندگی شهید طهرانچی رسیدید و چه چیزی در زندگی شهید بود که شما را ترغیب کرد به ساخت مستندی درباره ایشان؟
ما و مرکز مستند سوره دغدغه این را داشتیم که بتوانیم از شهدای جنگ ۱۲روزه مستند بسازیم، اتفاق خوب این بود که برای ساخت مستند درباره زندگی شهید طهرانچی و آشنایی با او باید میرفتیم و صوتهایی که شهید طهرانچی از خودشان گرفته بودند را در بخش تاریخ شفاهی حوزه هنری گوش میکردیم؛ یک منبع تحقیقاتی خیلیخوب در اختیار بود که میتوانستیم شهید را بیشتر بشناسیم.
زندگی شهید طهرانچی بعد از ازدواج جذابیتهای بسیار زیادی داشته به طوری که حتی لحظه ازدواجشان در سال ۱۳۶۷تهران موشک باران شدیدی بوده و زیرسایه جنگ ازدواج کردند؛ در نهایت هم به همراه همسرشان طی حمله رژیم صهیونیستی به تهران به شهادت رسیدند، تصمیم گرفتیم یک روایت زنانه از زندگی شهید طهرانچی را نمایش دهیم، از زاویه دید همسرشان، خانم مژگان قراویری و با صدای خانم فریبا کوثری مستند ساخته شد. این نگاه متفاوت شاید دلیل جایزه گرفتن این مستند در این جشنواره بود.
چرا از زاویه دید همسر شهید برای روایت مستند استفاده کردید؟
همراهی همسرشان در طول زندگی میتوانست کاری کند که شهید طهرانچی در این سالها احساس سختی کمتری کنند و کارهای خود را پیش ببرند، به همین دلیل ما این زاویه دید را انتخاب کردیم. این زاویه دید به نظر ما توانست علاوه بر نمایش بعد حرفهای ایشان، ابعاد خانوادگی و زندگی فردی را هم نمایش دهد.
خانواده شهید در طول ساخت مستند با شما همراه بودند؟ بعد از تماشای مستند نظرشان چه بود؟
بله، خانواده شهید در جریان ساخت مستند بودند. اولین جلسه ما با آقای خیرجو، یکی از همراهان دکتر برگزار شد و از جلسه دوم برادر شهید و فرزند شهید حضور داشتند و از آن روز همراه ما بودند. همه کارها را با همدیگر انجام دادیم، به منزل شهید و محل شهادتشان که رفتیم فیلمهای زیادی زیرآوار بود و همان فیلمها را در اختیار ما قرار دادند. همچنین از جاهای مختلف عکسها و فیلمهای شهید گردآوری شد و برای مصاحبهها خیلی به ما کمک کردند؛ دلیل اینکه ما کار یک ساله را چند ماهه توانستیم انجام دهیم کمکهای خانواده شهید و البته کارگروهی و کمک دوستانی بود که در کنار هم کار کردیم.
خانواده شهید جزو اولین نفراتی بودند که فیلم را بازبینی کردند، پیشنهادهایی داشتند که ما سعی کردیم طبق آن فیلم را نگارش کنیم و در نهایت با راهنمایی آنها بازخورد خیلیخوبی از مخاطب دریافت کردیم.
من خودم که حین جشنواره در پردیس سینمایی ملت حضور داشتم خیلی واکنشهای مثبتی نسبت به مستند «شاخهای روی آب» دیدم؛ آیا برنامهای برای اکران عمومی دارید؟
اول باید تکلیف فیلم در جشنواره فجر مشخص شود، به دلیل جشنواره فجر نمیتوانیم مستند را جای دیگری اکران کنیم. انشاءالله بعد از مشخصشدن فیلم در جشنواره فجر ما وارد عمل میشویم و اکرانهای مردمی را آغاز میکنیم.
بعد از ساخت مستند تصویری که از شهید در ذهنتان شکل گرفته بود چه تفاوتی با تصویر اولیه داشت؟
من درباره شهید طهرانچی اطلاعات اجمالی داشتم، در این حد که ایشان ریاست دانشگاه آزاد را بر عهده دارند و اطلاعی از این همه فراز و نشیب عجیب و غریب در زندگی ایشان نداشتم. علاوه بر سختیکارهای مدیریتی، بارها دوستانشان به شهادت رسیدند و سختیهای عجیبی را متحمل شدند که همراهی همسرشان که دستمایه درام ما هم بوده، باعث شده شهید احساس سختی کمتری کنند و کارهای خود را پیش ببرند.
به نظرتان شخصیت شهید طهرانچی به عنوان کسی که در عرصه علم و دانش بسیار فعال بودند، بیشتر به سمت دانشمند بودن میرود یا قهرمان ملی؟
شهید طهرانچی قهرمان ملی هستند و ما امروزه میبینیم از ایشان چقدر نام برده میشود ولی ما نیاز داریم این قهرمان فقط در قاب عکس نباشد، باید ببینیم زیست شهید چه بوده؟ این شخصیت چگونه به اینجا رسیده است؟ شهید طهرانچی تلفیقی از یک دانشمند و یک عارف بوده. او همانقدر که در ریاضیات و فیزیک و لیزر موفق بوده، در درجات عرفانی و اسلامی هم مقید بود.
به نظرتان مستندی که ساختهاید چقدر در شکلدهی به هویت ملی و بحثهای علمی جامعه میتواند تأثیرگذار باشد؟
ما شخصیت شهید طهرانچی را در یک فیلم نمیتوانیم به تصویر بکشیم، چراکه ابعاد زیادی داشتند، ولی به نظر من کلیت شخصیت ایشان در مستند آورده شده. در یک سوم پایانی کار ما سعی کردیم به شخصیت علمی و دانشمندی ایشان هم بپردازیم تا اینکه کار الکن نباشد و مخاطب بدون اینکه شخصیت او را بشناسد سالن را ترک نکند. وجوه مختلف شهید در فیلم هست، هر چند که باید چندین مستند و فیلم دیگه هم از شهید طهرانچی ساخته شود.
این مستند برای شما بیشتر یک پروژه حرفهای بود یا مسئولیت شخصی و اعتقادی؟
ما مستند میسازیم برای کسب تجربیات جدید، ما اول از همه برای خودمان مستند میسازیم و سعی میکنیم چیزی یاد بگیریم. وقتی داریم از شهدا فیلم میسازیم سعی میکنیم شخصیت شهید را رمزگشایی کنیم و آن چیزی که میآموزیم را به مخاطب خود عرضه کنیم. پژوهش درباره شخصیت شهید طهرانچی برای خود من درسهای زیادی داشته که به نظرم در زندگی خود من هم میتواند تأثیر داشته باشد.
در پایان اگر نکتهای دارید، بفرمایید.
در پایان از عوامل کار نام میبرم و از همه کسانی که به ما کمک کردند تشکر میکنم.
محمدمهدی حبیبی، کارگردان مشترک و فیلبردار
حمید مشایخی، تدوینگر
حامد آبکنار، نویسنده
امیرحسین اوکاتی، جانشین تهیهکننده
رضا منتظری، ناظر پروژه
محمدمهدی اسلامی و پژمان عرب، تحقیق و پژوهش
فریبا کوثری، گفتار متن
محمدامین صدیقی مقدم، فیلمبردار
عباس عقبایی، صدابردار
محمدحسین ابراهیمی، طراحی و ترکیب صدا
سید محمدسجاد سیدصالحی، برنامهریز
محمد رازقی، گرافیک
امجد خروشی و سعید مولوی، تولید
سید حسن موسوی، دستیار تولید
مصطفی خیریپور، هماهنگی تولید
آرش نقیبی، آرشیو
معصومه ذبیحی، دستیار تدوین
علیرضا مؤمن، اصلاح رنگونور
علیرضا عطاریانی، مشاور هنری کارگردان
محمد رازقی، طراح و گرافیست
محمدمهدی انصاری جعفری، تیزر
محمدرضا میرزایی و ابوالفضل محرابیان، دستیاران تصویر
امیر رضازاده، دستیار صداگذاری
محمدمهدی مختاری و علی عراقی، امور اداری
ابوالفضل محمدپور، پشتیبان
همچنین از همکاران در استدیو پادان برای ضبط صدا و مرکز فرهنگی میثاق به عنوان مجری طرح تشکر میکنم.
