جوان آنلاین: ۲۰ روز از آبان گذشت و روز بیست و یکم آن نیز در حال سپری‌شدن است. هنوز خبری از بارندگی و خنکی پاییزی نیست. تهران، به جای بوی باران، طعم خاک و دود را نفس می‌کشد. متأسفانه آمار‌ها می‌گویند در این مدت، پایتخت‌نشینان تنها هفت روز هوای «قابل قبول» داشتند و ۱۳ روز را زیر آسمانی خاکستری و ناسالم گذراندند، رقمی که در مقایسه با آمار سال گذشته، تشدید آلودگی هوا را نشان می‌دهد، چراکه در همین بازه زمانی در سال قبل، تهران ۱۷ روز هوای قابل قبول و تنها سه روز ناسالم برای گروه‌های حساس را داشت! بدتر آنکه هواشناسی هم اخبار خوشی در چنته ندارد. پیش‌بینی‌ها تا ۲۴ آبان از افزایش ذرات معلق زیر ۵/۲ میکرون حکایت دارد، همان ذرات ریز و نامرئی که در هر نفس، راه خود را تا عمق ریه‌ها باز می‌کنند. طبق روال هر سال، هشدار‌های کارشناسان در رسانه‌های مختلف منتشر می‌شود، همان هشدار‌های تکراری، اینکه اگر منابع آلاینده مهار نشوند، کیفیت هوا از مرز «ناسالم برای گروه‌های حساس» عبور کرده و همه را درگیر خواهد کرد! در مقابل نیز، پاسخ مسئولان و آنها که وظایفی برای اجرای قانون هوای پاک دارند، قانع‌کننده نیست و همان مسیر گذشته طی می‌شود.
همزمان با تشدید آلودگی هوا، اولین جلسه کارگروه اضطرار آلودگی هوای استان تهران در ۱۸ آبان تشکیل شد، نشستی که طبق روال هر سال، مجموعه‌ای از تصمیم‌های کوتاه‌مدت را مصوب کرد، اینکه تعطیلی موقت معادن شن و ماسه، دورکاری بیماران قلبی و تنفسی و همچنین ممنوعیت تردد موتورسیکلت‌ها و خودرو‌های دودزا برای ۴۸ ساعت تعیین شد. تصمیم‌هایی که همانطور که انتظار می‌رفت، نتوانست از شدت بحران بکاهد و هیچ کدامشان پاسخ بلندمدت به هوای ناسالم تهران نشد.
دلایل آلودگی هوای پایتخت چیست؟
بدون شک آلودگی هوای تهران معادله‌ای ساده نیست که تنها با بستن چند کارخانه یا ممنوعیت چندروزه تردد حل شود. ترکیبی پیچیده از عوامل انسانی و طبیعی، هر سال در این فصل، هوای شهر را به گروگان می‌گیرد. فاطمه کریمی، مدیر عامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این رابطه می‌گوید: «الگوی آلایندگی پایتخت بسیار پیچیده‌تر از آن است که تنها به کارگاه‌های صنعتی در جنوب شهر محدود شود.» او معتقد است کیفیت هوا، محصول هم‌زمانِ منابع ثابت و متحرک، خشکسالی، باد‌های فصلی و واکنش‌های شیمیایی در جو است.
بر اساس داده‌های ایستگاه‌های پایش، محور‌های صنعتی در مسیر‌های جاده ساوه، جاده قدیم و آزادراه تهران– قم نقش قابل‌توجهی در افزایش غلظت ذرات معلق دارند، اما ماجرا تنها به این محدوده‌ها ختم نمی‌شود. کاهش بارندگی، گسترش خشکسالی و افزایش طوفان‌های گرد و غبار نیز سهم بزرگی در آلودگی هوای جنوب پایتخت دارند. کریمی توضیح می‌دهد که ذرات معلق کوچک‌تر از ۵/۲ میکرون بیشترین نقش را در افت کیفیت هوا دارند، همان ذراتی که فیلتر خودروها از مهارشان عاجز است و درون ریه‌هایمان لانه می‌کنند!
به گفته او، غلظت گاز‌های دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن معمولاً در محدوده استاندارد است و فقط در دوره‌هایی خاص افزایش موقت دارد. شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در حال انجام مطالعاتی تحت عنوان سیاهه انتشار و پروژه سهم‌بندی ذرات معلق است تا مشخص شود چه میزان از آلودگی ناشی از منابع ثابت، چه میزان از منابع متحرک و چه میزان از واکنش‌های ثانویه در جو است.
کریمی توضیح می‌دهد: «الگوی آلودگی هوای تهران نتیجه برهم‌کنش عوامل انسانی و طبیعی است. اگر باد نوزد، باران نبارد و سوخت بی‌کیفیت بسوزد، حاصلش همین هوای سنگین و خاکستری است که حالا در آن نفس می‌کشیم.»
شهر‌های دیگر هم نفس ندارند
اما آلودگی هوا، تنها مشکل پایتخت‌نشینان نیست، شهروندان کلانشهر‌های دیگر نیز این وضعیت نابسامان را یک چالش دائمی و هرساله می‌بینند. آمار‌ها هم گواه همین نگرانی‌هاست، بر اساس نظرسنجی‌های انجام شده، هوای پاک به یکی از اصلی‌ترین مطالبات مردم در شهر‌های بزرگ تبدیل شده‌است. جعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهوری، پیش‌تر اعلام کرده بود که ۶۵ تا ۷۰ درصد مردم تهران رفع آلودگی هوا را مهم‌ترین خواسته خود از دولت می‌دانند و تحقق آن، مسئولیت همه نهاد‌ها را درگیر می‌کند.
یوسف رشیدی، کارشناس آلودگی هوا در این رابطه توضیح می‌دهد: «آلودگی کلانشهر‌ها نتیجه توسعه نامتوازن اقتصادی و غفلت از جوانب محیط‌زیستی است.» به گفته او، بشر در ابتدا فکر می‌کرد زمین توان خودپالایی دارد، اما فجایع تاریخی مانند مه‌دود لندن در سال ۱۹۵۲ با حدود ۱۰ هزار قربانی، اولین زنگ خطر را به صدا درآورد.
مطالعات بین‌المللی و آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان نیز نشان داده که دود دیزل و آلودگی هوا به عوامل مهم ابتلا به سرطان ریه تبدیل شده‌اند. بنابراین، کاهش آلودگی هوا باید در اولویت سیاست‌گذاری‌ها قرار گیرد. بیتردید هزینه‌ای که به کاهش بیماری‌ها و صرفه‌جویی در درمان بازمی‌گردد، نه هزینه‌ای از دست رفته.
رشیدی به اهمیت نقش خودروها و وسایل نقلیه موتوری اشاره می‌کند: «تجربه موفق کاهش آلاینده‌هایی مانند سرب و منوکسیدکربن در تهران نشان می‌دهد که اقدامات هدفمند جواب می‌دهد، اما نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و از رده خارج کردن خودرو‌های فرسوده هنوز به شکل مناسب اجرا نشده‌است.»
او تأکید می‌کند: «کاهش تردد خودروها، توسعه حمل‌ونقل عمومی کارآمد و استفاده از فناوری‌های مدرن در کنترل آلاینده‌ها باید محور اصلی سیاست‌ها باشد.»
به باور این کارشناس، اقدامات نرم‌افزاری و مدیریتی مانند دولت الکترونیک و دورکاری کارکنان، که در دوران کرونا اثربخشی خود را نشان داد، می‌توانند به کاهش آلودگی کمک کنند. همچنین، نظارت مستمر بر صنایع بزرگ، همکاری دانشگاهیان و متخصصان و اجرای کامل قانون هوای پاک، شرط لازم برای تحقق هوای پاک در شهرهاست.
رشیدی در پایان می‌گوید: «موفقیت در کاهش آلودگی هوا بدون همکاری دانشگاه، متخصصان، مدیران اجرایی و تمامی ذینفعان، ممکن نیست. مدیریت کیفیت هوا، بازی جمعی است که هر بخش باید سهم خود را ایفا کند.»
قانون هوای پاک، زمینگیر است!
سال ۱۳۹۶، قانون هوای پاک با ۱۷۶ تکلیف دستگاهی تصویب شد تا کیفیت هوا در شهر‌های بزرگ بهبود یابد. تکالیف اصلی شامل از رده خارج کردن وسایل نقلیه فرسوده، استانداردسازی سوخت مصرفی وسایل نقلیه و نیروگاه‌ها، بهینه‌سازی مصرف سوخت خانگی و صنعتی، توسعه و نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی، تجهیز نیروگاه‌ها به سیستم‌های کنترلی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر بود.
دستگاه‌های مسئول اجرای این قانون شامل دولت، قوه قضائیه، مجلس، سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارتخانه‌های کشور، نیرو، صمت، نفت، جهاد کشاورزی، دفاع، اطلاعات، ارتباطات و فناوری اطلاعات و بهداشت، فرماندهی انتظامی، سازمان ملی استاندارد، شهرداری، بیمه مرکزی، سازمان‌های بازرسی، صدا و سیما و انرژی اتمی هستند.
با گذر زمان کیفیت هوا نه تنها بهبود نیافت، بلکه بدتر شد. علی القاصی، رئیس کل دادگستری استان تهران، مشکلات ساختاری و حاکمیتی، کمبود منابع مالی، اولویت نداشتن موضوع، نبود نظارت کافی و ناهماهنگی بین دستگاه‌ها را از دلایل اصلی زمینگیر شدن قانون می‌داند: «برخی دستگاه‌ها ترک فعل داشته‌اند و پرونده‌هایی برای محاکمه مسئولان وزارت نفت، نیرو، سازمان ملی استاندارد و سازمان حفاظت محیط‌زیست تشکیل شده‌است.»
در سال‌های اخیر، مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست از احتمال بازنگری قانون خبر داده‌اند تا نقاط ضعف آن اصلاح شود. در بخش حمل و نقل، احمد قیومی، مدیرعامل سازمان اتوبوسرانی تهران، از ورود ۳۹۰ دستگاه اتوبوس برقی خبر داده که نزدیک به نیمی از ناوگان اتوبوسرانی را شامل می‌شود. همچنین قرارداد خرید ۶۳۰ واگن مترو در جریان است، اما طبق گفته سید جعفر تشکری هاشمی، رئیس کمیسیون عمران و حمل و نقل شورای شهر، تکمیل آن بیش از ۴۸ ماه طول خواهد کشید.
آمار‌ها نشان می‌دهند در سال ۱۴۰۳ حدود ۵۸ هزار و ۹۷۵ مورد مرگ در کشور مرتبط با ذرات معلق کمتر از ۵/۲ میکرون بوده‌است، یعنی ۱۶۱ مرگ در روز و هفت مرگ در هر ساعت. این اعداد نشان می‌دهد بدون عزم سیاسی و همکاری همه قوای سه‌گانه، هیچ نهادی به‌تنهایی قادر به بازگرداندن هوای پاک نخواهد بود و امید به تنفس هوای سالم تنها با اجرای کامل قانون هوای پاک ممکن است.
