وحید عظیم‌نیا

اهمیت «داده» به پاستور رسید

روز سه‌شنبه رئیس‌جمهور در مراسم روز ملی صنعت و معدن، در میان سخنانش جمله‌ای گفت که جای امیدواری دارد؛ اینکه باید به «داده» بها دهیم. همین اشاره کوتاه کافی است نقش «داده» در حکمرانی را جدی بگیریم، چه آنکه امروز دیگر تردیدی نیست که بدون داده تصمیمات نمی‌توانند مسیر درست را طی کنند، بنابراین داده امروز فراتر از یک ابزار جانبی، زیربنای اصلی حکمرانی مدرن است. هر تصمیمی که در سطح کلان گرفته می‌شود، از مدیریت بحران‌های زیست‌محیطی گرفته تا سیاست‌های اقتصادی و حتی مسائل فرهنگی و اجتماعی به داده وابسته است. اگر آمار دقیق و به‌روز از منابع آب، سطح زیر کشت محصولات کشاورزی و الگوی مصرف انرژی نداشته باشیم، سیاست‌ها ناگزیر به آزمون و خطا بدل می‌شود، این همان چیزی است که در کشور ما بار‌ها تجربه شده است.

در عصر امروز «داده» را اصول حکمرانی می‌دانند و آن را طلای قرن بیست‌ویکم می‌نامند. اگر نفت منبع اصلی قدرت و ثروت در قرن بیستم بود، داده جای آن را گرفته است. تفاوت مهم این است که نفت منبعی محدود است که روزی پایان می‌یابد، در حالی که داده هر لحظه در حال تولید شدن است و پایان ندارد. هر تراکنش بانکی، هر حرکت خودرو در جاده، هر خرید اینترنتی و حتی هر جست‌و‌جو در شبکه‌های اجتماعی بخشی از داده تولید می‌کند. انبوه این داده‌ها اگر درست مدیریت شود، سرمایه‌ای بزرگ‌تر از بسیاری منابع طبیعی خواهد بود.

برای دولت‌ها نیز داده حیاتی است و به آنها امکان می‌دهد منابع محدود را بهینه مدیریت و از بروز بحران‌ها جلوگیری کنند و در رقابت جهانی عقب نمانند. کشوری که داده را نادیده بگیرد، دیر یا زود با مشکلاتی روبه‌رو می‌شود که هیچ دستور و بخش‌نامه‌ای قادر به حل آنها نیست. درست به همین دلیل است که امروز بسیاری از کشور‌ها نهاد‌های ویژه‌ای برای مدیریت داده ایجاد و قوانین جامع در زمینه مالکیت و امنیت داده وضع کرده‌اند و میلیارد‌ها دلار برای توسعه زیرساخت‌های داده‌ای سرمایه‌گذاری می‌کنند.

یکی از مهم‌ترین نقش‌های داده در حکمرانی ایجاد شفافیت است. فساد در تاریکی رشد می‌کند و این تاریکی همان نبود اطلاعات عمومی است. وقتی داده‌های واقعی درباره بودجه، قرارداد‌های دولتی، تخصیص منابع یا میزان مصرف در دسترس نباشد، تصمیم‌ها در پشت در‌های بسته گرفته می‌شود و امکان نظارت عمومی از بین می‌رود، اما وقتی داده‌ها منتشر شود، رسانه‌ها و مردم می‌توانند بر تصمیمات حاکمان نظارت کنند. شفافیت مبتنی بر داده به کاهش فساد، افزایش اعتماد عمومی و کارآمدی نظام حکمرانی کمک می‌کند. در بسیاری از کشورها، سیاست «دولت باز» به یک اصل تبدیل شده است، یعنی داده‌های عمومی باید در اختیار همگان قرار گیرد. این شفافیت علاوه بر کنترل فساد، بستری برای نوآوری نیز فراهم می‌آورد. استارتاپ‌ها و شرکت‌های نوپا با استفاده از داده‌های باز می‌توانند خدمات تازه‌ای خلق کنند، بازار‌های جدید به وجود آورند و به رشد اقتصاد ملی کمک کنند.

داده همچنین کلید پیش‌بینی آینده است. یکی از ضعف‌های تاریخی حکمرانی در بسیاری از کشورها، غافلگیری مداوم در برابر بحران‌هاست. هر بار با کمبود آب یا برق مواجه می‌شویم، گویی ناگهان غافلگیر شده‌ایم، در حالی که داده می‌توانست از سال‌ها پیش نشانه‌ها را آشکار کند. تحلیل داده‌های اقلیمی، کشاورزی و مصرف انرژی به‌راحتی می‌تواند هشدار دهد که بحران در راه است. در حوزه سلامت نیز داده نقشی حیاتی دارد. با تحلیل داده‌های مراجعات پزشکی، روند بیماری‌ها و واکنش دارویی بیماران، می‌توان پیش از گسترش اپیدمی‌ها اقدامات پیشگیرانه انجام داد.

در کنار این کارکردها، نباید فراموش کرد که داده بخشی از امنیت ملی است. امروزه جنگ‌ها تنها با سلاح‌های نظامی صورت نمی‌گیرند. جنگ‌های سایبری و اطلاعاتی بخش مهمی از منازعات جهانی شده‌اند. نشت داده‌های حساس یا حمله به زیرساخت‌های اطلاعاتی می‌تواند خسارت‌هایی به اندازه حمله نظامی داشته باشد. اگر کشوری نتواند از داده‌های خود محافظت کند، بخشی از حاکمیتش را از دست داده است، اما امنیت داده تنها به دفاع محدود نمی‌شود؛ برتری در جمع‌آوری و تحلیل داده می‌تواند دست بالا را در میدان رقابت بین‌المللی به یک کشور بدهد. همان‌طور که قدرت‌های بزرگ برای تسلط بر بازار انرژی رقابت می‌کنند، در میدان داده نیز رقابتی پنهان، اما جدی جریان دارد، البته آقای پزشکیان در سخنرانی خود گریزی کوتاه هم به نقش «داده» در جنگ‌افروزی اخیر رژیم موقت صهیونی علیه کشورمان زد که اهمیت «داده» را بیش از پیش می‌کند. حکمرانی پایدار زمانی ممکن است که مردم در فرایند تصمیم‌گیری دخیل باشند. داده این امکان را فراهم می‌کند، وقتی اطلاعات مربوط به محیط‌زیست، حمل‌ونقل شهری یا پروژه‌های عمومی در اختیار مردم قرار گیرد، می‌توانند راه‌حل ارائه دهند. داده‌های عمومی باید به استارتاپ‌ها اجازه دهند خدمات تازه‌ای خلق کنند؛ از اپلیکیشن‌هایی که بهترین مسیر حمل‌ونقل را پیشنهاد می‌دهند تا سامانه‌هایی که مصرف انرژی را پایش می‌کنند.

با وجود این اهمیت‌ها، ما هنوز در این حوزه عقب مانده‌ایم. داده‌ها در کشور پراکنده و جزیره‌ای هستند. هر دستگاهی داده‌های خود را انحصاری می‌داند و کمتر حاضر است آنها را به اشتراک بگذارد. بسیاری از داده‌ها به‌روز نیستند و اغلب در قالب‌هایی نگهداری می‌شوند که برای پژوهشگران و فعالان اقتصادی قابل استفاده نیستند. قوانین روشن درباره مالکیت و حریم خصوصی داده‌ها وجود ندارد و این موضوع بی‌اعتمادی مردم را بیشتر می‌کند. زیرساخت‌های تحلیلی هم به اندازه کافی توسعه نیافته است. انبوهی از داده‌های خام جمع‌آوری می‌شود، اما تبدیل آنها به سیاست‌های مؤثر کمتر اتفاق می‌افتد. نتیجه آن است که تصمیمات کلان بیشتر به فشار‌های مقطعی یا حدس و گمان تکیه دارد تا به تحلیل داده‌ای.

برای برون‌رفت از این وضعیت، گام‌هایی جدی لازم است. قوانین جامع درباره مالکیت، امنیت و حریم خصوصی داده باید تدوین شود تا هم حقوق شهروندان محفوظ بماند و هم زمینه برای استفاده اقتصادی و اجتماعی از داده فراهم شود. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فنی ضروری است؛ مراکز داده مدرن، شبکه‌های پرسرعت و ابزار‌های تحلیلی باید توسعه یابند. تربیت نیروی انسانی متخصص نیز اهمیت زیادی دارد. همچنین داده‌های غیرحساس باید در دسترس عموم قرار گیرد تا پژوهشگران، رسانه‌ها و کارآفرینان بتوانند از آن استفاده کنند. در کنار اینها، فرهنگ‌سازی هم ضروری است؛ مردم باید بدانند داده چه ارزشی دارد، چه حقوقی نسبت به آن دارند و چرا اعتماد به نظام داده‌ای کشور به نفع خودشان است.

اگر چنین اقداماتی انجام شود، داده می‌تواند به ستون فقرات حکمرانی کشورمان تبدیل شود. بسیاری از مشکلات مزمن با داده قابل مدیریت هستند. بحران آب را می‌توان با داده‌های دقیق کشاورزی و بارش کنترل کرد. بحران انرژی را می‌توان با داده‌های مصرف و الگو‌های تولید مهار کرد. بیکاری فارغ‌التحصیلان را می‌توان با داده‌های بازار کار و نیاز‌های آینده کاهش داد، حتی بسیاری از مشکلات اجتماعی مانند ترافیک شهری یا آلودگی هوا با داده قابل پیش‌بینی و اصلاح هستند.

اشاره رئیس‌جمهور به اهمیت داده باید نقطه آغاز این تحول باشد. داده دیگر یک موضوع تخصصی محدود به کارشناسان فناوری اطلاعات نیست. داده زبان حکمرانی مدرن است و جهان آینده بر شانه داده‌ها بنا می‌شود. اگر این حقیقت را جدی بگیریم، فردا در اقتصاد، سیاست و فرهنگ دست برتر را خواهیم داشت چراکه داده تنها ابزار اقتصاد دیجیتال نیست بلکه رمز امنیت ملی، زبان شفافیت، پل مشارکت اجتماعی و نقشه راه توسعه پایدار است.