«جهاد تبیین» کلیدواژه‌ای است که طی سال‌های اخیر، به دفعات در فرمایش‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی تکرار شده است. اساساً مقوله تبیین دارای وجوه چندگانه است. در دنیای امروز که ابزار گوناگونی برای قلب حقایق و تحریف واقعیت‌ها وجود دارد، «تبیین» معنای وسیع‌تری به خود می‌گیرد. در این سطور می‌کوشم به بهانه «روز تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی»، کارکرد تبیین تاریخی را در آوردگاه تبیین واکاوی کنم.
تاریخ معاصر ایران از آغاز نهضت مشروطیت تا وقایع دهه‌های اخیر، سرشار از رویداد‌هایی است که شوربختانه هنوز به درستی تبیین نشده است. همین خلأ پژوهشی نیز موجب شده تا دشمنان و مغرضان، میدان تبیین را خالی دیده و درصدد قلب واقعیت‌های تاریخی برآیند. در تاریخ این مرز و بوم کم نیستند شخصیت‌هایی که در پی تحریف تاریخ، ترور شخصیتی شده‌اند؛ آیت‌الله شهید شیخ فضل‌الله نوری یکی از این شخصیت‌هاست که بعد از گذشت سال‌ها از شهادتش، همچنان آماج حمله و تهمت‌هاست یا میرزا کوچک خان جنگلی که به واسطه میهن‌پرستی‌اش، او را مورد هجمه قرار می‌دهند. از این دست نمونه‌ها در تاریخ معاصر ایران بسیار است.
مروری بر فرمایش‌های رهبر عظیم‌الشأن انقلاب اسلامی نشان می‌دهد ایشان حساسیت قابل توجهی نسبت به مقوله تبیین تاریخی دارند. توجه ویژه ایشان در این زمینه، هشدار نسبت به تحریف واقعیت‌های تاریخی است. به تعبیر ایشان دشمن با همه ابزار و توان خویش به دنبال «جعل و دروغ‌پردازی» است. شاید بزرگ‌ترین آسیب جعل و دروغ‌پردازی را بتوان در حوزه تاریخ‌نگاری مشاهده کرد. در این حوزه اگر مورخ، مغرضانه حقیقتی را کتمان یا آن را قلب کند، مسیر فهم تاریخ را دچار انحراف خواهد کرد.
رهبر انقلاب در عرصه جهاد تبیین، بر «شبهه زدایی» نیز تأکید می‌کنند. این موضوع هم در آوردگاه تاریخ‌نگاری به کار مورخ می‌آید. مورخ باید همت خویش را صرف یافتن پاسخ درست برای شبهات و انتقال آن به مخاطب کند. نسل امروز که در محاصره رسانه‌های گوناگون قرار دارد، بیش از همیشه در معرض پرسش است. او در حوزه تاریخ معاصر ایران – خاصه تاریخ انقلاب – پرسش‌ها و شبهات زیادی دارد. شوربختانه نقاط تاریک مانده تاریخ ایران نیز بر وسعت این شبهات افزوده است. تاریخ‌نگار باید حقایق را کشف و آن را به نسل امروز و آینده منتقل کند.
ابزار تبیین تاریخی دیگر عنصر مهم و قابل اعتنا در پژوهش‌های تاریخی است. رهبر معظم انقلاب در یکی از بیانات خویش در این باره می‌فرمایند: «در جنگ‌های سخت با سلاح‌های قدیمی دیگر نمی‌شود جنگید. امروز با شمشیر و با نیزه و با این چیزها، نمی‌شود به جنگِ توپ و موشک و مانند این‌ها رفت. در جهاد تبیین هم همین جور است؛ با شیوه‌های قدیمی [نمی‌شود کار کرد].» در آوردگاه تبیین، تاریخ‌نگاران نیز باید خود را به سلاح‌های نوین مجهز کنند. امروزه ابزار‌های گوناگونی برای انتقال مفاهیم تاریخی در دسترس مورخان است. آنان باید نگاه سنتی را کنار نهاده و از ابزار تاره برای تبیین تاریخی بهره گیرند. این موضوعی است که حضرت امام خمینی (ره) نیز در پیامی که در ۲۵ دی‌ماه ۱۳۶۷ خطاب به حجت‌الاسلام سید حمید روحانی دادند – و آن پیام مبنایی بر نامگذاری روز تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی شد – بر آن تأکید می‌کنند. بنیانگذار کبیر جمهوری اسلامی بر استفاده مورخان از «صدا و فیلم» در روایت تاریخ تأکید و آن را امری مهم قلمداد می‌نمایند.
گرچه وظیفه مورخ در جهاد تبیین سنگین است، اما نهاد‌های متولی تاریخ و تاریخ‌نگاری نیز وطایف مهمی بر دوش دارند. این نهاد‌ها که از جمله آن‌ها می‌توان به مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، مرکز بررسی اسناد تاریخی، پژوهشکده تاریخ معاصر و سازمان اسناد ملی ایران اشاره کرد وظیفه دارند در عرصه جهاد تبیین، محققان و پژوهشگران تاریخ را به نحو احسن حمایت کنند. در این عرصه، هم سرعت ارائه اسناد، مدارک و داده‌های تاریخی به محققان اهمیت دارد و هم هزینه‌های مادی آن. متأسفانه بعضی مواقع به دست آوردن اسناد و مدارک آرشیوی به قدری برای پژوهشگران و دانشجویان تاریخ دشوار است که آن‌ها ناگزیر از آن عبور می‌کنند. یا هزینه‌های دسترسی به این اسناد به اندازه‌ای بالاست که یک پژوهشگر تاریخ توان پرداخت آن را ندارد و ناچار به اسناد منتشر شده و اصطلاحاً «دم دستی» روی می‌آورد. مراکز متولی تاریخ‌نگاری علاوه بر تسهیل شرایط تحقیق برای تاریخ‌نگاران – خاصه مورخان جوان – باید در این مسیر حامی او باشند، چرا که اساساً این مهم‌ترین مسئولیت این قبیل نهادهاست.
امید که نامگذاری روز تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی انگیزه‌ای برای تسهیل ارتباط محققان با مراکز اسنادی و آرشیوی و سرآغازی برای تبیین تاریخی باشد.
