رفتار ما در دنیا و با دنیا چگونه باید باشد؛ دنیایی که از ریشه دنی به معنای پست و در نهایت هم فانی و زودگذر است. معصومین (ع) درباره نگاه و رفتار ما در قبال دنیا احادث فراوانی دارند که شاخص‌ترین ایشان امیرالمؤمنین علی (ع) است.
حضرت علی (ع) به دنیا نگاهی کامل و چند وجهی دارد. از سویی مذمت آن را می‌گوید و از سوی دیگر ما را به کار و تلاش دعوت می‌کند. امام علی (ع) معتقد است: -دنیا انسان را مغرور می‌کند... به او ضرر می‌رساند... آب شور دریاست که نوشنده را نه تنها سیراب، بلکه تشنه‌تر می‌کند... - سایه زودگذر است... مهمانی است که شبی را در جایی می‌گذراند و صبح کوچ می‌کند...
در آغاز، ممکن است چنین تصور شود که امام علی (ع) آدمی را به ترک دنیا، تلاش و کوشش، انتظار مرگ، گوشه‌نشینی و رخوت و سستی دعوت می‌کند، میل و رغبت به زندگی را در انسان خاموش و او را به صورت شخصیتی سست عنصر تبدیل می‌کند، اما حقیقت امر این است که زهد دنیوی که مورد سفارش آن حضرت است، به معنای دست برداشتن از کار، کوشش، کناره‌گیری و عزلت‌پیشگی نیست. رفتار اجتماعی آن حضرت بهترین سند این مدعاست.
در نهج‌البلاغه، دنیا زیاد مورد نکوهش قرار گرفته، به گونه‌ای که ممکن است چنین برداشت شود که دنیا مایه درد سر و پدیده زشتی است که موجب فریب و گمراهی انسان می‌شود، اما واقعیت آن است که اولاً، حضرت علی (ع) کنار نکوهش دنیا، گاه آن را تحسین کرده‌اند. در واقع، این دلبستگی‌ها و تعلقات روحی به دنیاست که پیامد‌های ناگوار و تبعات سوئی به دنبال دارد و همین‌ها مورد مذمت قرار گرفته است. در واقع اسلام ما را به تعادل دعوت می‌کند و از دنیاپرستی بازمی‌دارد.
نکوهش از دنیاپرستی در روایات اسلامی مخصوصاً در سخنان پیامبر اکرم (ص) و خطبه‌های نهج‌البلاغه به صورت بسیار وسیعی دیده می‌شود، از جمله:
در حدیثی از رسول خدا (ص) در پاسخ این سؤال که چرا «دنیا»، «دنیا» نامیده شده است؟ (توجه داشته باشید که دنیا از ماده دنی به معنی پایین و پست است) فرمودند: «لان الدنیا دنیة خلقت من دون الآخرة... به خاطر این است که دنیا پست است و پیش از آخرت آفریده شده است.»
در حدیث دیگری از همان حضرت نقل شده که فرمودند: «اکبر الکبائر حب الدنیا؛ بزرگ‌ترین گناهان، دنیاپرستی است.»
همین معنی از امیرمؤمنان علی (ع) نیز آمده است که فرمودند: «حب الدنیا راس الفتن و اصل المحن؛ دنیاپرستی سرآغاز فتنه‌ها و ریشه همه محنت‌ها و رنج هاست.»
در حدیث دیگری از همان امام (ع) می‌خوانیم: «ان الدنیا لمفسدة الدین و مسلبة الیقین؛ دنیاپرستی دین انسان را بر باد می‌دهد و ایمان و یقین او را می‌گیرد.»
در حدیث دیگری می‌خوانیم که از امام علی بن الحسین (ع) پرسیدند: «ای الاعمال افضل عند الله عز و جل؛ کدام عمل نزد خداوند متعال افضل است.» فرمودند: «ما من عمل بعد معرفة الله جل و عز و معرفة رسوله افضل من بغض الدنیا و ان لذلک لشعبا کثیرة و للمعاصی شعبا؛ هیچ عملی بعد از شناخت پروردگار متعال و شناخت پیامبر او (ص) برتر از دشمنی با دنیا (و ترک دنیاپرستی) نیست و این شاخه‌های فراوانی دارد و همان‌گونه که گناهان دیگر شاخه‌های بسیار دارد.»
سپس امام (ع) به سرکشی و عصیان شیطان که از «تکبر» سرچشمه گرفت و «حرص» که سبب گناه و ترک اولای آدم و حوا شد و «حسد» که سرچشمه عصیان قابیل شد تا آنجا که دست خود را به خون برادرش آلوده ساخت اشاره فرموده و افزودند: «از اینجا شاخه‌های علاقه به زن و محبت دنیا و محبت به ریاست و علاقه به راحتی و تن پروری و محبت سخن گفتن (پرگویی) و محبت برتری جویی و مال و ثروت پیدا شد و این هفت صفت همه در «حب دنیا» خلاصه می‌شود و اینجاست که پیامبران و علما بعد از آگاهی بر این موضوع گفتند محبت دنیا سرچشمه همه گناهان است.»
سپس برای اینکه تفاوت میان دنیای ممدوح و مذموم را روشن سازد امام در پایان می‌فرمایند: «و الدنیا دنیائان: دنیا بلاغ و دنیا ملعونة؛ و دنیا دو گونه است: دنیایی که به حد کفاف است (و انسان را به آخرت و معنویت) می‌رساند و دنیای نفرین شده (که انسان را از خدا دور می‌کند).»
در حدیث دیگری از امام علی بن ابیطالب (ع) می‌خوانیم که فرمودند: «دنیاپرستی را ترک کن، چراکه حب دنیا چشم را کور و گوش را کر و زبان را لال می‌کند و گردن‌ها را به ذلت می‌کشاند.»
طبیعی است که وقتی عشق به چیزی در وجود انسان چیره می‌شود، او را از روشن‌ترین واقعیت‌ها غافل می‌کند، چشم دارد، اما گویی نابیناست، گوش دارد، اما گویی ناشنواست، زبان دارد ولی جز به آنچه به آن دل بسته است گردش نمی‌کند و برای رسیدن به این محبوب خود یعنی دنیا تن به هر ذلتی می‌دهد. باز در حدیثی که در مورد آثار منفی دنیاپرستی از امیرمؤمنان علی (ع) نقل و در واقع فلسفه این حکم الهی در آن تبیین شده، می‌خوانیم: «حب الدنیا یفسد العقل و یصم القلب عن سماع الحکمة و یوجب الیم العقاب؛ دنیاپرستی خرد را فاسد می‌کند و گوش قلب را از شنیدن سخنان حکمت آمیز ناشنوا می‌سازد و سبب عذاب دردناک (در دنیا و آخرت) می‌شود.»
در حدیث دیگری در بیان آثار زیانبار دنیاپرستی از پیامبر اکرم (ص) چنین آمده است: «ان الدنیا مشغلة للقلوب و الابدان؛ دنیاپرستی هم فکر انسان را به خود مشغول می‌دارد و هم بدن‌ها را (نه آرامش فکر می‌گذارد و نه آسودگی جسم).»
بی‌تردید اگر به مادیات به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به سعادت و خدمت به مردم نگریسته شود، قابل تحسین است، اما اگر به عنوان هدف، نه وسیله مورد توجه قرار گیرند و انسان را از معنویت دور سازند، طبعاً مورد نکوهش خواهند بود. امام باقر (ع) فرمودند: «نِعمَ العَونُ الدنیا عَلی طَلَبِ الآخِرَةِ؛ چه خوب کمکی است دنیا برای به دست آوردن آخرت.»
مردی به امام صادق (ع) گفت: به خدا که ما دنیاطلب هستیم و دوست داریم دنیا به ما داده شود. امام (ع) فرمودند: «دوست داری با آن چه کنی؟» گفت: با آن به خودم و خانواده‌ام بهره‌ای رسانم، صله رحم بجا آورم، صدقه بدهم و حج و عمره بگزارم. فرمودند: «این، دنیاطلبی نیست. این، آخرت طلبی است.»
زهد به معنای این نیست که انسان به طور کلی دنیا را کنار گذارد. قرآن کریم می‌فرماید: «لا تَنْسَ نَصِیبَک مِنَ الدُّنْیا؛ سهم خود را از دنیا فراموش مکن.»
منابع:
- دنیاپرستی در احادیث اسلامی/ پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه/ مرجع: کتاب اخلاق در قرآن
- احادیث دنیا طلبی/ پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه
- سیمای دنیا در نهج البلاغه/ پرتال جامع علوم انسانی
