سرويس تاريخ جوان آنلاين: حزب توده ایران در عداد احزاب و تشکل‌های قدیمی و نسبتاً کامیاب در ایران معاصر به شمار می‌رود. این تجربه تشکیلاتی گسترده، از جنبه‌های گوناگون درخور خوانش و تحلیل است. در مقالی که در پی می‌آید، بخش‌ها و شاخه‌های گوناگون این حزب، به شماره و تحلیل آمده‌اند. امید آنکه تاریخ‌پژوهان معاصر و عموم علاقه‌مندان را مفید و مقبول آید.
حزب توده ایران به عنوان تشکلی که از تجربیات سیاسی و امنیتی جریان چپ در جهان به‌ویژه حکومت شوروی سابق بهره می‌برد، در راستای تحقق منویات اجتماعی خویش، به تأسیس گروه‌های زیرمجموعه متعددی دست زد. این شاخه‌ها که بعد‌ها نتایجی نمایان را برای این تشکل رقم زدند، به شرح ذیل هستند:
شاخه نظامی حزب توده، چندوچون فعالیت و کارنامه
بر اساس برخی اسناد و روایات، سازمان نظامی حزب توده در سال ۱۳۲۲ توسط سرهنگ سیامک، سرگرد اسکندانی، سرگرد مبشری، سرگرد آذر، سرگرد خاتمی و سروان روزبه و به روایت دیگری در سال ۱۳۲۳ توسط سرهنگ عزت‌الله سیامک، سروان خسرو روزبه و عبدالصمد کام‌بخش پایه‌ریزی شد. هیئت اجرایی آن هم سرهنگ عبدالرضا محمدعلی آذر، سروان محمدباقر آگهی، سروان خسرو روزبه، سروان یوسف مرتضوی، ستوان عبدالحسین آگاهی، ستوان هوشنگ طغرایی، ستوان احمدعلی رصدی اعتماد بودند. عبدالصمد کام‌بخش هم رابط هیئت اجرایی با کمیته مرکزی حزب بود. در مرداد سال ۱۳۲۴ در خراسان قیامی با رهبری سران سازمان نظامی حزب توده انجام شد که شکست خورد و عده‌ای از اعضای آن کشته شدند. هیئت دبیران سازمان نظامی که متشکل از سیامک، روزبه، سرهنگ محمد مبشری، سرگرد جعفری وکیلی و سه تن دیگر بود، در آذر سال ۱۳۲۵ تصمیم گرفتند این سازمان را منحل کنند. روزبه این اقدام حزب را اخراج افسران از حزب و خیانت تلقی کرد و به عنوان مسئول تشکیلات سازمان نظامی در سال ۱۳۲۶ همراه با برخی از اعضای هیئت اجرایی سازمان افسران آزادی‌خواه را بنیان نهاد. این سازمان در سال ۱۳۲۷ با حزب توده ائتلاف کرد و دو سه سال بعد در حزب ادغام شد. برخی از منابع تأسیس غیررسمی سازمان نظامی را در سال ۱۳۲۳ و رسمی شدن آن را در سال ۱۳۲۹ اعلام کرده‌اند. سازمان افسران حزب توده توسط رژیم محمدرضاشاهی کشف شد و حدود ۷۰۰ تن از اعضای آن که متشکل از افسران ارتش، ژاندارمری و شهربانی بودند دستگیر شدند. در برخی از اسناد این تعداد ۴۲۹ نفر یا ۵۰۰ نفر ذکر شده است. ۳۱ تن از افسران دستگیرشده اعدام و بقیه به زندان‌های ابد یا طولانی‌مدت محکوم شدند. در میان اعدام‌شدگان نام شاعر جوان مرتضی کیوان هم که عضو غیرنظامی حزب بود دیده می‌شود. حزب توده غیر از سازمان نظامی یا سازمان افسران تشکیلات نظامی دیگری به نام سازمان درجه‌داران هم داشت که قبل از کودتای سال ۱۳۳۲ تشکیل شده بود و امان‌الله قریشی، رحمت‌الله جزنی و اکبر شاندرمنی مسئول آن بودند.
شاخه کارگران حزب توده، چندوچون فعالیت و کارنامه
در تابستان سال ۱۳۲۱ شورای کارگران متحد که نخستین تشکیلات کارگری مرتبط با حزب توده بود اعلام موجودیت و در تابستان سال بعد اولین کنفرانس خود را برگزار کرد. مهم‌ترین اعضای این تشکیلات عبارت بودند از: حسین جودت، رضا روستا، ابراهیم محضری، انورخامه‌ای، حسین جهانی، اردشیر آوانسیان، محمد فرجامی، صمد حکیمی، علی شاندرمنی، غلامعلی بابازاده، قازار سیمونیان، رضا ابراهیم‌زاده، مهدی کی‌مرام.
در بهار سال ۱۳۲۳، ۶۰ اتحادیه وابسته به حزب توده با صد‌ها هزار عضو و چهار فدراسیون کارگری مرتبط با این حزب در یکدیگر ادغام شدند و شورای متحده مرکزی اتحادیه کارگران و زحمتکشان ایران را تشکیل دادند و روزنامه «ظفر» ارگان این شورا با مدیریت رضا روستا منتشر شد. گاهی هم روزنامه «بشر» با مدیریت و امتیاز نورالدین کیانوری و سردبیری جلال آل‌احمد به‌جای روزنامه ظفر منتشر می‌شد. پیش از این در سال ۱۳۲۱، اتحادیه کارگران و برزگران به رهبری یوسف افتخاری تشکیل شده بود که با تشکیل شورای متحده مرکزی یا تشکیلات کارگری عده‌ای از اعضای آن به شورای متحده پیوستند، اما افتخاری و چند تن دیگر همچنان تشکیلات کارگری مستقل خود را حفظ کردند. تشکیلات کارگری حزب توده طی یک دهه از سال ۱۳۲۲ تا سال ۱۳۳۲ در سراسر کشور صد‌ها اعتصاب را سازماندهی کرد و گاهی هم به موفقیت‌هایی دست یافت، ازجمله اعتصاب ۶۵ هزار نفری کارگران در خوزستان در ۲۲ تیر سال ۱۳۲۵ که بزرگترین اعتصاب صنعتی ایران و یکی از بزرگترین اعتصاب‌ها در خاورمیانه بود. این شورا به روایتی ۲۰۹ هزار و به روایت دیگر ۳۳۵ هزار نفر عضو داشت و از نظر فدراسیون جهانی اتحادیه‌های کارگری تنها سازمان کارگری ایران بود. اتحادیه‌های کارگری دیگر، ازجمله اتحادیه دهقانان و کارگران هوادار سیدضیاء، اتحادیه کارگران و برزگران یوسف افتخاری، اتحادیه سندیکا‌های کارگران و کشاورزان ایران وابسته به حزب دموکرات ایران به رهبری قوام‌السلطنه با اتحادیه کارگری حزب توده رقابت می‌کردند، اما به هیچ‌وجه در بین کارگران گستردگی و نفوذ نداشتند.
حزب توده در مهر سال ۱۳۲۳ سازمان دهقانی وابسته به خود را تحت عنوان اتحادیه دهقانان به وجود آورد، ازجمله برنامه‌های این اتحادیه بازخرید املاک بزرگ و تقسیم بلاعوض آن‌ها در بین دهقانان کم‌زمین یا بی‌زمین، تقسیم بلاعوض زمین‌های خالصه و از همه مهم‌تر الغای روابط ارباب و رعیتی موجود بود.
شاخه زنان حزب توده، چندوچون فعالیت و کارنامه
در تیرماه سال ۱۳۲۲ تشکیلات زنان ایران وابسته به حزب توده راه‌اندازی شد. در همین سال تشکیلات دیگری به نام جامعه زمان برای ساماندهی هواداران حزب تأسیس شد. در سال ۱۳۲۸ این دو تشکل جای خود را به تشکیلات دموکراتیک زنان دادند. ظاهراً مریم فیروز، همسر کیانوری، دبیر این تشکیلات بود. اعضای سازمان و تشکیلات زنان حزب توده اغلب از اقوام رهبران حزب یا از فعالان انجمن نسوان وطن‌خواه وابسته به حزب سوسیالیست بودند که در اواخر عصر قاجار راه‌اندازی شده بود. برخی از چهره‌های شاخص این تشکیلات عبارت بودند از: مریم فیروز همسر کیانوری، زهرا اسکندری (بیات) خواهر سلیمان میرزا، دکتر اختر کام‌بخش خواهر کیانوری و همسر عبدالصمد کام‌بخش، دکتر خدیجه کشاورز همسر فریدون کشاورز، بدرالملوک علوی خواهر بزرگ‌علوی، لرتا همسر عبدالحسین نوشین، صدیقه امیرخیزی همسر علی امیرخیزی، عالیه شرمینی مادر نادر شرمینی، هما هوشمند، شاه‌زنان وزیری، مهرانگیز و تاج‌الملوک اسکندری.
در سال ۱۳۲۵ اتحادیه زنان زحمتکش به تشکیلات زنان ایران پیوست و در همان سال به عضویت فدراسیون دموکراتیک بین‌المللی زنان در آمد و نام خود را به تشکیلات دموکراتیک ایران تغییر داد. این تشکیلات در بهمن سال ۱۳۲۷ همراه با حزب توده غیرقانونی اعلام و مجله «بیداری ما» تعطیل شد. این سازمان در همان سال عضو فدراسیون دموکراتیک بین‌المللی زنان شد. در این سال تشکل‌های جمعیت حمایت از کودک و شورای مادران هم به وجود آمدند. فعالیت‌های سازمان زنان با وقوع کودتای ۲۸ مرداد متوقف شدند و با پیروزی انقلاب اسلامی تحت عناوین جدیدی شروع به فعالیت کردند.
شاخه جوانان حزب توده، چندوچون فعالیت و کارنامه
سازمان جوانان حزب توده در اول فروردین سال ۱۳۲۲ به رهبری رضا رادمنش، محمد بهرامی، حسین جودت و عبدالحسین نوشین تشکیل شد. دبیری سازمان را به ترتیب نادر شرمینی، علی متقی و احمد سمیعی به عهده داشتند. ارگان مرکزی سازمان جوانان با امتیاز و مدیریت رضا کشاورز و با عنوان «رزم» منتشر می‌شد. همچنین نشریات آیندگان، حقیقت پیروز می‌شود، مردم برای جوانان، رهبر جوانان، صلح پایدار، جوانان روستا، جوانان دموکرات و نیز رزم آدینه به مدیریت فخرالدین میررمضانی و سردبیری احسان طبری منتشر می‌شدند. سازمان جوانان حزب توده یکی از بنیانگذاران فدراسیون جهانی جوانان دموکرات، یعنی بزرگترین سازمان جهانی جوانان بود که در ۱۵ بهمن سال ۱۳۲۷ همراه با حزب توده غیرقانونی اعلام شد.
حزب توده در سال ۱۳۳۰ کانون جوانان دموکرات ایران را با سردبیری احمد کوچک شوشتری تشکیل داد و مجله هفتگی جوانان ایران را منتشر کرد. این سازمان پس از پیروزی انقلاب اسلامی با دبیر اولی کیومرث زرشناس شروع به فعالیت کرد. در اوایل سال تحصیلی ۱۳۲۳-۱۳۲۴ دانشجویان عضو حزب توده در چند دانشکده اتحادیه دانشجویان را تشکیل دادند. در سال بعد چند دانشکده دیگر هم به این اتحادیه پیوستند. در آذر سال ۱۳۲۸ سازمان موقت دانشجویان کوی دانشگاه و در ۲۶ اردیبهشت سال ۱۳۲۹ سازمان دانشجویان دانشگاه تهران اعلام موجودیت کردند. فعالیت این تشکل نیز به همراه غیر قانونی اعلام شدن حزب توده متوقف شد و اعضا و هواداران حزب توده به اتحادیه بین‌المللی دانشجویان در پراگ پیوستند. دبیرکل این تشکیلات ابوالحسن ضیاء ظریفی و دبیر تبلیغات آن مهرداد بهار بودند. روزنامه «خورشید صلح» در ابتدا نشریه سازمان دانشجویان دانشگاه تهران بود، ولی بعد روزنامه دانشجو ارگان این سازمان شد. همان‌طور که پیش از این اشاره شد، حزب توده روزنامه «بشر» را با مدیری کیانوری و سردبیری جلال آل‌احمد برای دانشجویان منتشر می‌کرد. ۶ آذر سال ۱۳۲۳ دو تن از اعضای دانشجویی حزب توده و یک دانشجوی عضو جبهه ملی کشته شدند و از آن پس این روز، روز دانشجو نامیده شد.
شاخه دانشجویی خارج از کشور حزب توده، چندوچون فعالیت و کارنامه
حزب توده در میان دانشجویان ایرانی خارج از کشور هم فعال بود و در فروردین سال ۱۳۳۲ تشکلی به نام سازمان دانشجویان ایرانی مقیم آلمان با گرایش به حزب توده تشکیل شد. هواداران حزب توده در فرانسه هم جامعه دانشجویان ایرانی مقیم آن کشور را به وجود آوردند. طرفداران نیرو‌های ملی و نیروی سوم هم در فرانسه اتحادیه دانشجویان ایرانی را راه‌اندازی کردند، اما فعال‌ترین و فراگیرترین تشکیلات سراسری دانشجویان ایرانی خارج از کشور از سال ۱۳۳۰ تا سال ۱۳۵۰ کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی بود که در مخالفت با حزب توده شکل گرفت. حزب توده همواره ادعا کرده که در شکل‌گیری کنفدراسیون سهم عمده داشته، اما واقعیت این است که کنفدراسیون در فروردین سال ۱۳۲۹ توسط دانشجویان هوادار جامعه سوسیالیست‌های ایرانی در اروپا، یعنی طرفداران خلیل ملکی راه‌اندازی شد و فعالان بعدی آن هم اکثراً از مخالفان حزب توده یا هواداران گروه‌های انشعابی از حزب توده بودند. حزب توده که دیگر امکان ادامه مبارزه در کنفدراسیون دانشجویان را نداشت، سازمان جوانان و دانشجویان دموکرات ایران را با ارگان سراسری «آرمان» به سردبیری کیومرث زرشناس راه‌اندازی کرد. این نشریه به عنوان ارگان دبیرخانه سازمان جوانان و دانشجویان دموکرات ایران در اروپا منتشر می‌شد. دانشجویان حزب توده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم با عنوان دانشجویان دموکرات فعالیت می‌کردند. حزب توده در سال ۱۳۳۰ سازمان دانش‌آموزان را با نشریه هفتگی «دانش‌آموز» به عنوان ارگان این تشکیلات راه‌اندازی کرد.
جمعیت ایرانی هوادار صلح، چندوچون فعالیت و کارنامه
یکی از فعال‌ترین تشکیلات حزب توده جمعیت ایرانی هوادار صلح را بعد از جنگ کره و در اوج جنگ سرد بین بلوک شرق و غرب راه‌اندازی و تمامی حملات خود را متوجه امریکا کرد. ریاست این جمعیت در سال‌های ۱۳۲۹ و ۱۳۳۰ به عهده ملک‌الشعرای بهار بود. نشریات «سرود پیروزی» و «مصلحت» به سردبیری احمد لنکرانی ارگان‌های این جمعیت بودند. از دیگر تشکیلات وابسته به حزب توده می‌توان از جمعیت ملی مبارزه با استعمار نام برد. مسئولیت این جمعیت به ترتیب به عهده کیانوری و سپس مرتضی یزدی بود. نشریه این جمعیت «شهباز» با مدیریت رحیم نامور عضو هیئت سیاسی سه نفره رهبری جمعیت و سردبیری ذبیح‌الله صفا منتشر می‌شد. از دیگر نشریات این جمعیت می‌توان به راه آینده، زندگی خلق، ندای خلق، خلع سلاح و آذربایجان غیور اشاره کرد. حزب توده در آذربایجان هم انجمنی را توسط علی شبستری، از رهبران محلی حزب توده تشکیل داد. وی سردبیری روزنامه دو زبانه «آذربایجان» یا «نامه آذربایجان» هم بود. این انجمن در شهریور سال ۱۳۲۴ به فرقه دموکرات آذربایجان پیوست و روزنامه آن ارگان رسمی فرقه دموکرات شد.
در سال ۱۳۴۰ حزب توده با همکاری فرقه دموکرات آذربایجان برای سازماندهی امور رفاهی پناهندگان ایرانی در شهر‌های مختلف شوروی جمعیت پناهندگان سیاسی ایرانی مقیم شوروی را در مسکو تشکیل داد.
