جوان آنلاین: سقوط دو پلهای کشورمان در رتبه علمی جهانی از رتبه ۱۵ دنیا به رتبه ۱۷ هشدار مهمی است که اگر جدی گرفته نشود میتواند به نتایج بدتری هم منتهی شود. رشد بیرویه مراکز آموزشی و پذیرش دانشجو یکی از اصلیترین دلایلی است که منجر به کاهش رتبه علمی کشورمان شده است. از سوی دیگر شرایط درآمد ناکافی و حتی نبود انگیزههای علمی و امکانات پژوهشی هم به این ماجرا دامن زدهاست، به گونهای که به گفته رئیس فرهنگستان علوم از هر ۴۰۰ تا ۴۵۰ مقاله ایران در سطح جهانی تنها یک مقاله منجر به ثبت اختراع میشود این درحالی است که باید دست کم از هر ۵۰، ۶۰ مقاله یکی به ثبت اختراع منتهی شود. با وجود این، نباید فراموش کرد که بیش از ۲ هزار دانشمند برجسته ایرانی در سطح جهانی حضور دارند که این ظرفیت بسیار ارزشمندی را ایجاد میکند، اما باید با سیاستگذاریهای مناسب این ظرفیت را حفظ کرد و پرورش داد.
نظامهای رتبهبندی جهانی یکی از ابزارهای مهم برای سنجش کیفیت آموزش عالی و پژوهش کشورها در سطح بینالمللی هستند. به همینخاطر هم در برنامه هفتم توسعه تأکید شدهاست که تعداد دانشگاههای ایران با رتبه زیر ۵۰۰ در یکی از نظامهای معتبر بینالمللی باید به ۲۰ دانشگاه افزایش یابد. با وجود این، در رتبهبندی شانگهای که بیشتر بر پژوهشهای با کیفیت و جوایز بینالمللی تمرکز دارد، تنزل جایگاه داشتهایم و سیاستگذاریهای غلط سبب شد جایگاه اول ایران از دست برود و در حال حاضر در رتبهبندیهای کیو اس و شانگهای به جایگاه سوم و در رتبهبندی تایمز به جایگاه دوم برسد.
بر این اساس، هر چند کشورمان دانشگاههای زیادی در نظامهای رتبهبندی به ویژه رتبهبندی تایمز دارد، ولی در کل تعداد دانشگاههای با رتبه زیر ۵۰۰ آن اندک است.
در رتبهبندی شانگهای ۲۰۲۵ هم تنها شش دانشگاه ایرانی حضور دارند و بررسی روند تعداد دانشگاههای ایرانی در این نظام رتبهبندی حاکی از روند نزولی دانشگاههای ایرانی در رتبهبندی شانگهای است؛ به طوری که در این سالها تعداد دانشگاههای ایرانی در این فهرست نصف شدهاست. ایران که زمانی رتبه اول از نظر تعداد دانشگاهها در رتبهبندی شانگهای داشت، حالا به جایگاه سوم در بین این سه کشور سقوط کرده و عربستان که در گذشته رتبه سوم بود، حالا توانسته پیشتاز رتبهبندی کیو اس در منطقه باشد.
یک ثبت اختراع از ۴۵۰ مقاله علمی!
محمدرضا مخبر دزفولی، رئیس فرهنگستان علوم با تأکید بر اینکه امروز جریان علم کشور در مسیر رو به جلو قرار دارد و به یک بلوغ قابلقبول رسیده میافزاید: «این پیشرفتها نباید ما را از شناسایی دقیق نقاط ضعف بازدارد.»
مخبر دزفولی بزرگترین چالش پیش روی اکوسیستم علمی کشور را ضریب تبدیل دانش به محصول میداند و میگوید: «با وجود این، اهمیت مقالات علمی به عنوان نشانگر توان دانشی کشور قابلانکار نیست، اما باید بر ثبت اختراع و تولید محصول در دنیا نیز تمرکز داشته باشیم.»
بنا به تأکید رئیس فرهنگستان علوم نسبت تبدیل توان دانشیما به ثبت اختراع و محصول نسبت به بسیاری از کشورها پایینتر است. در حال حاضر از هر ۴۰۰ تا ۴۵۰ مقاله ایران در سطح جهانی، یک پتنت (ثبت اختراع) اتفاق میافتد. در حالی که مثلاً ژاپنیها از هر دو مقاله یک و ترکیه حدودا از هر ۱۰۰ مقاله یک ثبت اختراع میدهد.
مخبر تأکید میکند: «میزان ثبت اختراع ایران در سطح جهانی باید به عدد زیر ۱۰۰ برسد. یعنی به ازای هر ۵۰ تا ۶۰ مقاله بتوانیم یک ثبت اختراع یا یک تولید محصولی را طراحی کنیم. به طوری که این زنجیره ارزش را تا انتها طی و به مرحله تجاریسازی برسد.»
یک درصد جمعیت جهان و ۲ درصد تولید علم
رئیس فرهنگستان علوم با استناد به آمار جهانی، میزان تولید علم ایران را یک دستاورد مهم برمیشمرد و تأکید میکند: «در حال حاضر جمعیت ایران یک درصد جمعیت جهان است، اما ۲ درصد تولید علم دنیا را تولید میکند؛ بنابراین این امر یک چیز غیرقابل کتمان است.»
وی با اشاره به تنزل دو پلهای رتبه علمی کشورمان میگوید: «اگر چه رتبه کلی علم ایران در سطح جهانی با افت دو پله از ۱۵ به ۱۷ رسیدهاست، اما این رتبهبندیها نشاندهنده سهم روشن کشور در بازی رقابت علمی جهان است.» مخبر دزفولی به تربیت دانشمندان شایسته علمی در کشور اشاره میکند و میگوید: «این امر موجب شد تا یک درصد از دانشمندان کشور در سطح جهانی قرار گیرند؛ به طوری که بیش از ۲هزار دانشمند برجسته ایرانی در سطح جهانی حضور دارند.»
تمرکز بر کیفیت به جای کمیت
۲هزار و ۲۲۷ واحد دانشگاهی در کشورمان وجود دارد که نشانه تمرکز بر کمیت به جای کیفیت است. اسفند ماه سال گذشته بود که سید حمید پورمحمدی، رئیس سازمان برنامه و بودجه در همایش ملی علم و فناوری در برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران با انتقاد از آمار بالای واحدهای دانشگاهی در کشورمان گفت: «ما در ایران ۲ هزار و ۲۲۷ واحد دانشگاهی داریم که این میزان بعد از چین و هند بیشترین تعداد واحد دانشگاه است. ترکیه کمتر از ۱۰ درصد ما (حدود ۲۱۰ دانشگاه) و عربستان ۶۸ دانشگاه دارد.» حالا هم آخرین رتبهبندیهای جهانی نشان میدهد دانشگاههای کشورمان از منظر کیفی وضعیت چندان مناسبی ندارد.
رئیس فرهنگستان علوم هم با تأکید بر لزوم اصلاحات ساختاری در آموزش عالی اشاره معتقد است در افزایش کمیتها، «هندسه نامتوازن» دیده میشود؛ به این معنی که گاهی کمیت بدون توجه به مزیتهای نسبی جغرافیایی افزایش یافته است. بنابراین وزارتخانههای علوم، آموزش عالی و دانشگاه آزاد باید خود را با جریان آمایش کشور تطبیق دهند؛ به طوری که اگر جایی دانشجوی بیرویه جذب شدهاست، رشتهای که مزیت نسبی منطقهای نداشته باشد یا اعضای هیئت علمی کارآمدی لازم را ندارند، باید بازنگری و بهروزرسانی صورت بگیرد.
رئیس فرهنگستان علوم چالش اصلی علم در ایران را نیروی انسانی عنوان میداند و میگوید: «متأسفانه ما در ایران نیروی کارآمد قابل قبولی تربیت کردهایم، اما در نگهداشت آنها با مشکل مواجه هستیم. به طوری که زیستبوم متناسب برای حفظ این مغزهای متفکر طراحی نشدهاست.»
سهم بودجه تحقیق و توسعه ۶ /۰ درصد!
از نگاه مخبر دزفولی در مؤلفههای اصلی زیستبوم علم، اولین مؤلفه توجه به منزلت محققان است. به طوری که دانشمندان باید در جامعه احساس ارزشگذاری قابلقبول کنند. مؤلفه دوم نیز معیشت قابلقبول است. در حالی که سطح معیشت محققان در مقایسه با منطقه در سطح «بسیار نازلی» قرار است و نگهداری استادان کنونی نیز عمدتاً «ایثارگرانه» است و این امر منجر به ریزش نخبگان شدهاست.
به گفته رئیس فرهنگستان علوم سهم تحقیق و توسعه (R&D) از تولید ناخالص داخلی (GDP) را تنها ۶/ ۰ درصد است! وی تصریح میکند: «این عدد یعنی هیچ بودجهای برای این بخش در نظر گرفته نشدهاست. در حالی که کشورهای دانشبنیان بیش از ۲ درصد برای این حوزه سرمایهگذاری میکنند و این عدد در برخی کشورها به بیش از ۶ درصد نیز میرسد.»
از نگاه وی با روش فعلی دیگر نمیشود همه نخبگان را در کشور نگه داشت! این در حالی است که نخبگان جوان ما ظرفیتهای بزرگی هستند و باید برای آنها برنامهریزی کنیم.
ضرورت رشد ۳ برابری بودجه تحقیق و توسعه
مخبر دزفولی گریزی هم به بحثهای سختافزاری و لزوم نوسازی تجهیزات و امکانات علمی و تحقیقاتی میزند و میگوید: «ضمن اینکه فرسودگی تجهیزات و امکانات علمی، دانشگاهی و تحقیقاتی در تمامی بخشها (مهندسی، علوم پایه، پزشکی، کشاورزی و علوم انسانی) عامل دیگر حفظ نخبگان میباشد که باید در این زمینهها «سرمایهگذاری ویژه» صورت بگیرد.»
از نگاه وی با «تعریف خوشههای نخبگانی در زمینههای اولویتدار علمی» میتوان اولویتهای کشور در زمینههایی، چون غذای کشور، آب، انرژی، سلامت، خدمات دیجیتال و زیست را مدیریت و با تشکیل این خوشهها برایشان طرح و پروژه تعریف کرد.
از نگاه رئیس فرهنگستان علوم در حوزه سیاستگذاری جریان علمی کشور، تکثر سیاستگذاری به صلاح نیست. بر این اساس، سیاستگذاریها باید «همافزایی یکجا و متمرکز» داشتهباشند تا از تضاد و بازگشت به عقب سیاستها جلوگیری شود، هر چند در مرحله اجرا، تکثر هدفمند مبتنی بر مأموریت کاملاً درست است.
بنا به تأکید وی با وجود سختیهای تأمین مالی، باید سهم تحقیق و پژوهش به حداقل ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی افزایش یابد تا تأثیر دانش در زندگی مردم ملموس شود.
