خانه سالمندان این روز‌ها تبدیل به نماد بی مهری فرزندان نسبت به پدران و مادران خود شده و فارغ از افراد مسنی که به نوعی نیازمندان مراقبت‌های شدید پزشکی هستند، بسیاری از ساکنان این محل‌ها گرفتار ناسپاسی فرزندان خود شده‌اند.
احترام به سالمندان در اسلام
شاید بتوان جوامعی را یافت که در آن به شکل سنتی احترام خاصی برای سالمندان قائل نباشند، ولی از زمان باستان یکی از شاخصه‌های جامعه ایرانی اختصاص جایگاه ویژه برای سالمندان است. یکی از توصیه‌های مهم اسلام به عنوان مرجع اصلی زندگی اجتماعی ایرانیان احترام به والدین است، قرآن کریم در آیه‌های ۲۳ و ۲۴ سوره اسراء تأکید دارد که «به پدر و مادر نیکی کنید. هر گاه یکی از آن دو، یا هر دوی آن‌ها نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آن‌ها روا مدار و بر آن‌ها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو و براى هر دو از روى مهر و محبت، بال فروتنى فرود آر و بگو پروردگارا! آنان را به پاس آنکه مرا در کودکى تربیت کردند، مورد رحمت قرار ده.» همچنین رسول‌خدا (ص) در روایتی در خصوص اهمیت احترام به والدین فرموده‌اند که «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِأَهْلِ بَیْتٍ خَیْراً... وَقَّرَ صَغِیرُهُمْ کَبِیرَهُم» یعنی هرگاه خداوند به خانواده‌ای نظر خیر کند.... کوچک‌تر‌های آن خانواده، بزرگ‌تر‌های آن را احترام می‌کنند.» امام صادق (ع) هم در این خصوص تأکید دارند که «عَظِّمُوا کبارَکم بزرگسالان خود را بزرگ بشمارید و احترام کنید.»
حتی شهید مطهری در خصوص اهمیت مسئله احترام به پدر و مادر می‌گوید که «گاهگاهی که به اسرار وجودی خود و کارهایم می‌اندیشم، احساس می‌کنم یکی از مسائلی که باعث خیر و برکت در زندگی‌ام شده و همواره عنایت و لطف الهی را شامل حال من کرده‌است، احترام و نیکی فراوان بوده‌است که به والدین خود به ویژه در دوران پیری و هنگام بیماری کرده‌ام.»
البته فقط احترام به والدین نیز مورد تأکید اسلام نیست بلکه حتی امیرمؤمنان علی (ع) با بیان اینکه «رَأْیُ الشَّیْخِ أَحَبُّ إِلَی مِنْ جَلَدِ الْغُلَام؛ تدبیر پیرمرد را از رشادت جوان دوستتر دارم» بر اهمیت استفاده از تجربه سالمندان تأکید می‌داشته‌اند. اصلاً واژۀ «شَیخ» در این روایت از آن استفاده شده در لغت عرب تنها دلالت بر سالخوردگی ندارد، بلکه این واژه سه عنصر «سن»، «تجربه» و «شناخت و علم» را در بر می‌گیرد.
سنت ایرانی در استفاده از تجربه سالمندان
فارغ از مسئله مذهب، سنت ایرانی که سینه به سینه به ما منتقل شده نیز مملو از ضرورت احترام به بزرگان فامیل و اساتید و بهره‌گیری از تجربیات آنهاست. در ادبیات و منابع تاریخی ایران، سالمندان به عنوان نماد حکمت، تجربه و دانش، مورد احترام و توجه قرار گرفته‌اند و در فرهنگ ایران باستان، سن و تجربه به عنوان دو عامل مهم در تعیین مقام و موقعیت فرد در جامعه محسوب می‌شد به عنوان مثال، در برخی از ادوار ایران باستان، پیرمردان به عنوان مشاوران پادشاهان و مقامات بلندپایه مورد استفاده قرار می‌گرفتند و نظرات و توصیه‌های آن‌ها در تصمیم‌گیری‌های مهم اهمیت داشت.
این احترام و استفاده از تجربه سالمندان طی بیش از دو هزار سال در نوشته‌ها و اشعار چهره‌های شاخص این مرز و بوم نیز بار‌ها مورد تأکید قرار گرفته و هر چند امروز حتی فیلم‌هایی ساخته می‌شود که در آن سیلی زدن به گوش پدر خانواده عادی‌سازی شده‌است، اما مثلاً اشعار سعدی مملو از توصیه به تکریم سالخوردگان و استفاده از تجربه پیران است یا در شعر حافظ پیر نشانه دانای کل، وفاداری، راستگویی، نیک‌اندیشی و زیبابینی، شادی افزایی، سعادت بخشی و دولت، چاره‌گری و راهنمایی است و شعر فردوسی هم سراسر احترام به پیران و نیاکان است.
واقعیت این است که با همه احترامی که به شکل سنتی جامعه ایرانی نسبت به سالمندان و استفاده از تجربه‌های آن‌ها قائل بوده‌است، ولی در هر صورت زمانه عوض می‌شود و بسیاری از سنت‌ها با این تغییر زمان ممکن است دستخوش تغییر شوند، احترام و استفاده از تجربه سالمندان هم امکان دارد بخشی از این اتفاق باشد. در زمانه‌ای که هوش مصنوعی در حال ظهور است و بخش مهمی از کار‌های روزانه افراد مخصوصاً در زندگی شهری توسط گوشی‌های همراه انجام می‌شود، شاید جای تعجب نداشته باشد که بخشی از جامعه نسبت به تجربه سالمندی که حتی توانایی استفاده از این گوشی‌های هوشمند را هم ندارد، بی اعتنا باشد و تصور کند با گذشتن زمان این افراد نیز بی استفاده و فقط تبدیل به عده‌ای مصرف‌کننده شده‌اند.
شاید بتوان گفت این نگاه که در آن پیران جامعه نه فرصت بلکه به عنوان یک تهدید تصور می‌شوند ناشی از کوته نظری در نگاه به زندگی باشد. اگر زندگی را مانند دوی امدادی بدانیم که از پدران و مادران ما به دست ما رسیده‌است و این مسئله درک شود که اگر از نگاه بالاتری نسبت به گذشتگان خود برخوردار هستیم، نتیجه نشستن روی دوش اندیشه آنهاست، این فرضیه را که زمانه ما نیازی به استفاده از تجربه گذشتگان ندارد، به خوبی بی اعتبار کند. زندگی ماشینی هر چند قرار بود موجب آرامش انسان عصر امروز شود، ولی به نظر می‌رسد مخصوصاً بشر شهرنشین را تنهاتر از قبل کرده‌است و اتفاقاً این سالمندان فامیل هستند که به قول معروف گرم و سرد زندگی را بیشتر از بقیه چشیده و بهتر می‌توانند افراد را در مسیر آرامش و پیشرفت هدایت کنند.
دیگر کشورها چگونه از تجربه سالمندان استفاده می‌کنند
اتفاقاً کشور‌هایی که به عنوان منشأ زندگی صنعتی امروز مطرح هستند نیز خود بر ضرورت استفاده از تجربه سالخوردگان در جامعه معترف هستند و سازمان‌ها و گروه‌های زیادی را در این خصوص شکل داده‌اند. در بسیاری از کشورها استفاده از تجربه و اندیشه سالمندان به عنوان یکی از راهکار‌های مهم برای رشد و توسعه فردی و اجتماعی تلقی می‌شود، به عنوان مثال، در برخی کشورها، برنامه‌هایی برای ایجاد فرصت‌هایی برای تبادل تجربیات و دانش سالمندان و نیز مشاوره‌گری توسط آن‌ها برای جوانان و نوجوانان طراحی شده‌است.
در برخی کشورها، به منظور ارتقای سلامت روان و افزایش رضایتمندی از زندگی، سالمندان در دوره‌های آموزشی و روان‌درمانی به عنوان مشاوران و مربیان فعالیت می‌کنند. همچنین در برخی کشورها، سالمندان به عنوان آموزگاران و مربیان در مدارس و دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند و تجربیات خود را با دانش‌آموزان و دانشجویان به اشتراک می‌گذارند. مثلاً در آلمان، برنامه (Senior Experten Service (SES وجود دارد که به منظور تبادل تجربیات سالمندان با کشور‌های در حال توسعه طراحی شده‌است. در این برنامه، سالمندان با تجربه در حوزه‌های مختلف، به کشور‌هایی مانند آفریقا، آسیا و امریکای لاتین سفر می‌کنند و به شرکت‌ها و سازمان‌های محلی در آن کشورها مشاوره‌های لازم را می‌دهند.
در ایالات متحده امریکا یکی از برنامه‌های مشابه، (Experience Corps) نام دارد که به منظور دستیابی به آموزش بهتر و پایدارتر برای کودکان در مناطق فقیر، سالمندان با تجربه در این مناطق به عنوان معلمان و مربیان فعالیت می‌کنند.
در ژاپن نیز برنامه (Silver Human Resources Center) وجود دارد که به منظور ارائه خدمات مشاوره‌ای رایگان به کسب و کار‌های کوچک و متوسط توسط سالمندان با تجربه طراحی شده‌است. در این برنامه، سالمندان با تجربه در حوزه‌های مختلف به کسب و کار‌ها کمک می‌کنند تا بهبود یابند و رشد کنند.
استرالیا برنامه (Council on the Ageing (COTA را اجرا می‌کند که به منظور حمایت از سالمندان و بهره‌گیری از تجربیات آن‌ها طراحی شده‌است. در این برنامه، سالمندان با تجربه در حوزه‌های مختلف به عنوان مشاوران و مربیان فعالیت می‌کنند و به جوانان و نوجوانان کمک می‌کنند تا مهارت‌های لازم برای رشد و توسعه فردی و اجتماعی را یاد بگیرند.
در کره جنوبی نیز برنامه‌ای تحت عنوان (Senior Mentors Program) وجود دارد که به منظور بهره‌گیری از تجربیات سالمندان در حوزه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات طراحی شده‌است. در این برنامه، سالمندان با تجربه در این حوزه به شرکت‌ها و کارآفرینان کمک می‌کنند تا از فناوری‌های جدید استفاده کنند و به رشد و توسعه کسب و کارهایشان کمک کنند.
به طور کلی، برنامه‌های مختلفی در سراسر جهان برای بهره‌گیری از تجربه و اندیشه سالمندان و ترویج فرهنگ احترام به سالمندان وجود دارد. این برنامه‌ها، علاوه بر کمک به رشد و توسعه فردی و اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی سالمندان و جامعه را در پی دارد، موضوعی که خلأ آن در جامعه ایرانی به خوبی احساس می‌شود و اتفاقاً با افزایش سن جامعه نیازمند برنامه‌های مختلفی برای بهره‌گیری از تجربیات سالمندان و نیز تسهیل فرآیند انتقال دانش و تجربه آن‌ها به نسل‌های جوان‌تر هستیم.
روزگار در عصر ارتباطات با سرعت زیاد در حال گذشتن است و فرصت استفاده از تجربه سالمندان جامعه به شکل نظامند هر روز کمتر از دیروز می‌شود پس لازم است به خودمان و مسئولان یادآور شویم که به قول جناب مولانا «چو بر گورم بخواهی بوسه دادن/ رخم را بوسه ده که اکنون همانم» در حالی که سالمندان معمولاً دست گشاده تری برای آموزش به نسل‌های جوان‌تر دارند اگر این تجربه‌ها به شکل نظام‌مند به نسل‌های آینده منتقل نشود، مجبور خواهیم بود تجربه شکست‌های قبلی را بار‌ها و بار‌ها تکرار کنیم و به قول معروف هر نسلی چرخ را برای خود جداگانه اختراع خواهد کرد، در حالی که فرصت استفاده از تجربه انسان‌های دلسوزی وجود دارد که به دنبال گوش شنوایی می‌گردند تا راه را از چاه به آن‌ها نشان دهند، این مسئله می‌تواند از انتقال کوچک‌ترین تجربه‌های زندگی تا شیوه حکومت داری چراغ راهی باشد برای نسلی که در محاصر اَبرداده‌ها هر لحظه امکان دارد از مسیر صحیح منحرف شود.
