تغییر نقش ایران از تأمین کننده انرژی کشورهای غربی پس از پیدایش نفت شیل، اعمال تحریمهای بیسابقه بر کشورمان پس از سال ۲۰۱۲ و از بین رفتن معامله ایران و غرب در سطح کلان که شامل فروش انرژی و واردات فناوری و مواد واسطهای میشد، لزوم اتخاذ سیاست جدیدی را در ارتباط با دانش بنیان کردن اقتصاد ملی مطرح کرده است. این سیاست شامل تغییر سیاستهای صنعتی کشور و گسترش تجارت غیرنفتی از طریق ترانزیت و راه ابریشم است. برای دستیابی به این هدف نیازمند ورود فناوری به صنایع هستیم. به این ترتیب، حرکت به سمت دانش بنیان کردن اقتصاد ملی یک ضرورت است که باید تمهیدات عملیاتی برایش بیندیشیم.
بعد از اعمال تحریمهای غرب علیه کشورمان و محدودیت دسترسی به اقلام راهبردی در صنایع، لزوم چارهاندیشی برای این موضوع مطرح شد و حمایت از تولید داخل در همین راستا در دستور کار قرار گرفت. اما متأسفانه این حمایتها تاکنون تبدیل به مدل موفق بومیسازی نشده و تنها در حد اعطای یارانه بیشتر به تولید نظیر اعطای تسهیلات ارزان قیمت، مجوزهای تولید انحصاری یا اخذ ارز ارزان برای مواد اولیه و تعرفه گمرکی واردات محصولات مشابه شده است و در عمل به یک مدل موفق بومیسازی نرسیده بودند. به موازات قوانین حمایتی داخلی که در بومیسازی به موفقیت نرسیده و تنها حمایت یارانهای جدید از تولید کشور کرده بودند، یک کارگروه مهم خنثیسازی تحریمهای صنعت کشور در جهت بومیسازی تجهیزات استراتژیک صنایع در معاونت علمی ریاست جمهوری شکل گرفت. وظیفه اصلی این کارگروه ضدتحریمی، شکلگیری یک سازوکار مهم تحت عنوان تولید بار اول اقلام راهبردی و فرآیندهای گلوگاهی صنعت بوده است؛ سازوکاری که با شناسایی دقیق نیازهای فناورانه صنعت و همچنین توانمندیهای اکوسیستم اقتصاد دانش بنیان در جهت اتصال عرضه و تقاضا و همچنین حمایت از مدیران صنعتی که به سمت سیاست تولید بار اول میآیند، شکل گرفت.
این کارگروه با ایجاد سازوکاری مبتنی بر یک فرآیند بومیسازی و در نظر گرفتن هر مرحله و آزمایشهای مختلف از مرحله خرید مواد اولیه تولید تا شکلگیری قالب و در نهایت تولید محصول و آزمایش محصول تولید بار شده در فضای آزمایشگاهی، شبه صنعتی و درون فرآیند پیوسته تولید در صنعت بر کل فرآیند تولید بار اول نظارت خواهد کرد. این سازوکار بومیسازی در سال ۱۳۹۷ آغاز شد و تنها طی سه سال، بیش از ۳ هزار میلیارد تومان از تجهیزات راهبردی و استراتژیک صنعت نفت و گاز کشور را بومیسازی کرد. سازوکار مهمی که در بخش اصلی ارتباط دانشگاه و صنعت، یعنی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری شکل گرفت و مسیر جدیدی از توسعه صنعتی مبتنی بر تأمین نیاز داخلی صنایع با کمک اکوسیستم اقتصاد دانش بنیان به وجود آمد.
این کارگروه مهم و معافیتهای مختلفی که باید در سطح مدیریتی و مالی برای تداوم یافتن این سازوکار مهم بومیسازی ایجاد شود از سال ۱۳۹۷ تا سال ۱۴۰۰ بدون قانون بالادستی و از طریق نهاد ذیربط به کار خود ادامه داد و در همین مدت کوتاه باعث تحول شگرف در بومیسازی صنعتی کشور شد تا جایی که یکی از مهمترین مواد قانون جهش تولید دانش بنیان، مسئله تولید بار اول بوده است.
تأیید و تأکید مقام معظم رهبری در زمینه تولید بار اول
در زمینه موفقیت تولیدات بار اول و حضور موفق شرکتهای دانش بنیان در زنجیره ارزش صنایع بزرگ کشور نیز به آن اشاره شد. برقراری ارتباط کارگروه تولید بار اول معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با صنایع حوزه انرژی به خصوص صنعت نفت کشور اهمیت ویژهای دارد و زمینه دانشبنیان شدن صنعت نفت کشور را فراهم خواهد کرد؛ مسئلهای که مقام معظم رهبری نیز در دیدار با تولیدکنندگان در بهمن ۱۴۰۰ به آن اشاره کرده و فرمودند: «.. آنچه مورد غفلت قرار گرفته دانشبنیان شدن صنایع بزرگ است. صنعت نفت و گاز کشور باید دانشبنیان شود و ما در این زمینه عقبماندگی داریم که باید جبران شود.»
معاون وزیر نفت در امور مهندسی، پژوهش و فناوری نیز در این باره گفته است بحثهای مهم و روز صنعت نفت همچون صادرات نفت خام، تولید الانجی و فعالیتهای حمایتی وزارت نفت در زمینه محصولات تولید بار اول از جمله مواردی بود که مقام معظم رهبری بر آنها تأکید داشتند. ایشان فعالیتهای وزارت نفت در زمینه ساخت بار اول محصولات راهبردی را کاری مهم قلمداد کردند و دیدگاههایشان را در زمینههای مربوطه به مسئولان این وزارتخانه فرمودند. بومیسازی تجهیزات استخراج نفت و گاز و راهاندازی اولین پالایشگاه فراسرزمینی نمونهای از پیشرفتها و حرکتهای رو به جلوی کشور است. نتیجه دانش بنیان شدن صنعت نفت کشور از مسیر تولید دانش بنیان را امروز در حوزه صنعت پالایشگاهی کشور خواهیم دید؛ جایی که نه تنها تجهیزات استراتژیک این صنعت با کمبودی از سوی تولیدکنندگان داخلی مواجه نیست بلکه امروزه به کمک تولیدات بار اول به صادرات تجهیزات پالایشگاهی نیز رسیدیم و اخیراً به کمک همین تجهیزات تولید بار اول، امکان بازسازی پالایشگاههای نیمه فعال ونزوئلا را فراهم کردیم و به جای هزینه خدمات و تجهیزات راهبردی تولید بار اول شده صادراتی، ایران برای اولین بار پس از انقلاب، سهامدار دو پالایشگاه فراسرزمینی در ونزوئلا شده است. موضوع مهمی که رهبر انقلاب نیز در دستاوردهای دولت سیزدهم به آن اشاره کردند و فرمودند: «بومیسازی تجهیزات استخراج نفت و گاز و راهاندازی اولین پالایشگاه فراسرزمینی نمونهای از پیشرفتها و حرکتهای رو به جلوی کشور است.»
ثمره موفقیت بزرگ تولید بار اول در صنعت نفت کشور، ایجاد تفاهمنامه جدید ۸۰ هزار میلیارد تومانی در جهت تولید بار اول اقلام و فرآیندهای گلوگاهی در صنعت نفت کشور بوده که به تازگی بین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با وزیر نفت به امضا رسیده است.
شرکتهای دانشبنیان و نخبگان ایرانی در صف اول خنثیسازی تحریم تجهیزات نفتی
تفاهمنامه همکاری مشترک معاونت علمی و فناوری و وزارت نفت برای ساخت ۱۵ تجهیز مختلف راهبردی در صنایع گلوگاهی نفت و گاز منعقد شد. بر این اساس، تسهیلات لازم جهت ورود شرکتهای فناور به این حوزه از سوی معاونت علمی و وزارت نفت انجام شد. در همین رابطه و بهمنظور برنامهریزی و اجرای موضوع این تفاهمنامه، هفت کارگروه تخصصی با عناوینی، چون «کارگروه توسعه دانشبنیان در حوزه بالادستی نفت و گاز»، «کارگروه توسعه دانشبنیان در حوزه پالایش و پتروپالایش»، «کارگروه توسعه دانشبنیان در حوزه پتروشیمی»، «کارگروه توسعه دانشبنیان در حوزه پاییندست گاز»، «کارگروه توسعه دانشبنیان در حوزه بومیسازی تجهیزات صنعت نفت»، «کارگروه توسعه دانشبنیان در حوزه بهینهسازی مصرف انرژی» و «کارگروه توسعه دانشبنیان در حوزه توسعه زیستبوم فناوری صنعت نفت» تشکیل خواهد شد و اعضای کارگروههای تخصصی شامل مدیران ذیربط و مدیران اصلی شرکتهای زیرمجموعه وزارت نفت و مدیران معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری خواهند بود.
سیاست تولید بار اول اقلام راهبردی یکی از مهمترین سازوکارهای تهیه شده برای بومیسازی تجهیزات راهبردی صنایع در کشور با رگولاتوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است. این مسیر تازه، نیازمند حمایت جدی صنایع مختلف به خصوص صنایع حوزه فولادی و پتروشیمی کشور است. تحقق مسیر دانش بنیان شدن اقتصاد ملی نیازمند عوامل متعددی است و قطعاً یکی از پازلهای شکلگیری و دانشبنیان شدن اقتصاد ملی، سیاست مهم تولید بار اول اقلام راهبردی است.
دانشبنیان شدن صنایع استراتژیک نفت و گاز با سازوکار تولید بار اول
محمدرضا رضاییکوچی، رئیسکمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی در گفتگو با «جوان» با اشاره به دانشبنیان شدن صنایع استراتژیک کشور به ویژه صنایع نفت و گاز و افزایش بازدهی شرکتهای دانشبنیان گفت: «هوش و استعداد ایرانیان در دنیا زبانزد است، بسیاری از جوانان این مرز و بوم نخبه محسوب میشوند و توان فکری بسیار بالایی دارند که باید مورد حمایت قرار گیرند.»
رضاییکوچی تصریح کرد: «جوانان نخبه کشورمان قطعاً میتوانند در قالب شرکتهای دانشبنیان وضعیت اقتصاد کشور را بهبود بخشند که در همین راستا خوشبختانه شرکتهای دانشبنیان در چند سال گذشته مورد توجه قرار گرفتهاند و تحول بسیار خوبی را در این بخش شاهد بودیم.»
رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی افزود: «به رغم اینکه شرکتهای دانشبنیان طی سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفتهاند، اما شاهدیم که تعداد قابل توجهی از آنها با مشکلات عدیده مالی دست و پنجه نرم میکنند. خلاقیت، دانش و پاسخگویی به نیاز روز در شرکتهای دانشبنیان دیده میشود، اما نمیتوانند تولید انبوه و تجاری داشته باشند. در همین زمینه نیز قانون جهش تولید دانش بنیان با بررسی بخش به بخش نیازهای اکوسیستم اقتصاد دانش بنیان و در جهت حمایت از حضور شرکتهای توانمند دانش بنیان کشور در صنعت برای تحقق تکمیل زنجیره ارزش محصولات صنعتی در مجلس به تصویب رسید.»
وی گفت: «منابع مالی و کمکهای مالی به شرکتهای دانش بنیان صورت نمیگیرد، معتقدم دولت باید در موضوع حمایت از شرکتهای دانشبنیان توجه و جدیت بیشتری داشته باشد، اما نفس این موضوع که شرکتهای دانشبنیان یک ضرورت برای تأمین نیازهای کشور هستند موضوع خوبی است. در قانون جهش تولید دانش بنیان در زمینه تحول در نظام تأمین مالی اقتصاد دانش بنیان، بحث اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه در نظر گرفته شد تا گرهگشای این بخش باشد.»
دستاورد سهامداری ایران در پالایشگاههای فراسرزمینی ونزوئلا
رضاییکوچی تأکید کرد: «امروز در وضعیتی قرار داریم که در تأمین بسیاری از نیازهایمان خصوصاً در حوزه نفت و گاز که به خارج از کشور وابسته بودیم، از سوی شرکتهای دانشبنیان خودکفا شدهایم، در حوزه نفت و گاز و پتروشیمیها وابستگی بسیار شدیدی داشتیم، اما امروز نیازهای فناورانه صنایع توسط شرکتهای دانشبنیان رفع میشود. سازوکار موفق «تولید بار اول اقلام راهبردی» در صنعت نفت و گاز و به ثمر نشستن تلاش جوانان نخبه ایران در بومیسازی تجهیزات صنعت پالایشگاهی، علاوه بر کاهش ارزبری به صادرات تجهیزات صنعت نفت نیز منجر شد و امروز اگر شاهد این هستیم که ایران برای اولین بار صاحب سهام پالایشگاههای فراسرزمینی شده است، به کمک استفاده از توانمندی داخل و تولیدات بار اول اقلام راهبردی صنعت پالایشگاهی کشور بوده است.»
رئیس کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: «مجلس در نظر دارد با یک برنامه بسیار خوب و مدون بتوانیم نیازهای داخلی کشور را توسط شرکتهای دانشبنیان تأمین کنیم، زیرا این توان و اثرگذاری در دانشبنیانها وجود دارد، اما لازمهاش حمایت و توجه بیشتر به شرکتهای دانشبنیان است.»
لزوم نوسازی تجهیزات راهبردی صنایع
به کمک تولید بار اول
فتحالله توسلی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی نیز در گفتگو با «جوان» در خصوص وابستگی بیش از حد تجهیزات راهبردی صنعتی کشور به واردات و آسیبپذیری بیش از حد این حوزه در شرایط تحریمی گفت: «هیچ کشوری در دنیا نمیتواند ادعا داشته باشد که همه محصولات را خودش تولید میکند یا اصلاً لازم است که همه محصولات را خودش تولید کند، اما مسئله امکان تولید در شرایط تحریمی کشور ما اقدام بسیار صحیحی است که باید انجام شود.»
عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی افزود: «مزیت نسبی و تخصص هر کشور با کشور دیگر متفاوت است، به طور مثال کشور آلمان که در حوزه صنعتی بسیار رشد کرده، همه صنایع کشورهای دنیا را به تجهیزات صنعتی خود وابسته کرده است، از سویی دیگر کشور سوئیس در حوزه مواد غذایی رشد بسیار خوبی دارد که دنیا را نیازمند خود کرده است، اما همواره توان تولیدی حداقلی برای خود وجود دارد که اگر به مشکلی برخوردند، بتوانند سریعاً تجهیزات مورد نیاز را جایگزین کنند. برخی صنایع در کشور که مشابه ندارند باید به موازات آن واحدهای تولیدی مشابه ایجاد شود تا در شرایط ضروری بتوانیم نیاز کشور را تأمین کنیم، از سویی دیگر باید برآورد استراتژیک داشته باشیم تا مسیر آینده صنایع کشور مشخص شود.»
توسلی ادامه داد: «برخی از صنایع ما از ماشینآلات و تجهیزات بسیار قدیمی برخوردار هستند که انرژی بسیار زیادی هم مصرف میکنند. ما امروز در شرایطی قرار داریم که پیشبینی میشود با کمبود انرژی در آینده مواجه شویم، بنابراین لازم است بدون فوت وقت تجهیزات صنایع کشور را بهروز کنیم و تجهیزات راهبردی صنایع به کمک سیاست تولید بار اول جایگزین شوند که در زمینه ارز نیز صرفه جویی حاصل گردد. با حمایت از تولید بار اول علاوه بر کاهش ارزبری و ایجاد اشتغال، وابستگیدر بخش تجهیزات نفت و گاز به خارج کمتر و باعث کمرنگ شدن اثر تحریمها میشود. وقتی ما خروج ارز نداشته باشیم میتوانیم از این ارز در داخل کشور استفاده کنیم و حتی به انتقال این تجارب و دانش و همچنین صادرات این تجهیزات راهبردی نیز بپردازیم که این کار اهمیت بسیار استراتژیک برای توسعه روابط اقتصادی و سیاسی ما خواهد داشت.»
جمعبندی
به نظر میرسد کارگروه «تولید بار اول» نشان داد استفاده از ظرفیتهای داخلی برای رفع نیازهای گلوگاهی صنایع مختلف نه تنها یک شعار نیست بلکه اقدامی عملی است که نیاز به حمایت و اراده نهادهای مختلف دارد.
نمای نزدیک
حمایت از تولید بار اول
محصولاتی که تاکنون در کشور ساخته نشدهاند و دستگاهها برای تأمین آن از خارج کشور به مشکل برخوردهاند، ذیل برنامه تولید بار اول، از حمایت ویژه برخوردار میشوند. این اولویت تولیدی در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با شکلگیری کارگروه تولید بار اول، به صورت جدی و مستمر پیگیری میشود. سورنا ستاری، معاون سابق علمی و فناوری رئیسجمهور ۲۳ شهریور ۱۴۰۱ گفته بود این کارگروه به منظور مقابله با تحریمهای حوزه محصولات فناورانه، با عضویت نمایندگان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت صنعت، معدن و تجارت، در شهریور ۱۳۹۸ تشکیل شده است. در صورت تأیید کارگروه فوق الذکر، برای عقد قرارداد با شرکتهای دانشبنیان به منظور تولید بار اول اقلام فناورانه تحریمی و راهبردی، الزامی به برگزاری مناقصه نیست و معامله مورد نظر بدون انجام تشریفات قانون و مقررات برگزاری مناقصات قابل انجام است. این کارگروه از بدو تأسیس تاکنون توانسته است ۱۰۴ طرح تولید بار اول را حمایت و از خروج بیش از ۵۰۰ میلیون دلار ارز از کشور پیشگیری کند. شرکتهایی که برای انجام پروژههای تولید بار اول به دستگاهها معرفی میشوند، شرکتهای تازه کار نیستند و حداقل دانش تولید را تا سطحی کسب یا محصولات مشابهی را تولید کردهاند. استفاده از شرکتهای دانش بنیان در این مسیر بهترین راه است، زیرا علاوه بر کاهش قیمت و به صرفه بودن میتوانند خدمات پس از فروش سریعتری را نسبت به شرکتهای خارجی ارائه کنند. بنابراین ریسک بومیسازی تا حد ممکن کاهش مییابد.