رادارها طی بیش از ۷۰ سال پس از جنگ جهانی دوم تاکنون، اصلی‌ترین عامل کشف تهدیدات هوایی در مجموعه پدافند هوایی ارتش‌های جهان بوده‌اند. در ایران رادار از سال ۱۳۳۶ وارد چرخه پدافند هوایی شد. در آن زمان آموزشگاه رادار در تیپ تعلیمات تشکیل شد و کارکنان آن به انگلستان اعزام شدند. پس از آن اولین رادار‌های متحرک به نام‌های Type ۱۳ و Type ۱۴ ساخت کشور انگلستان در پادگان دوشان‌تپه استقرار یافت و در سال ۱۳۴۱ رادار‌های انگلیسی Hydra در تبریز و بابلسر نصب شد و تیپ ۷۰ مستقل دفاع هوایی شکل گرفت. در سال ۱۳۴۵ رادار انگلیسی مارکونی در مشهد نصب شد. در واقع برای اینکه مناطق جنوبی شوروی تحت نظارت قرار گیرد، انگلیسی‌ها رادار‌های خود را در مناطق شمالی ایران نصب کردند. در سال‌های بعد رادار‌های به‌روزتری وارد شبکه پدافند هوایی ایران شد که در سال‌های پس از انقلاب و در جنگ تحمیلی با حداکثر توان در حال کار بودند. در نتیجه نیاز به تعمیرات آن هم در شرایط تحریم و از سوی دیگر نیاز به ارتقای آن‌ها با توجه به پیشرفت‌های روز وجود داشت. برخی پیشرفت‌های حاصل‌شده در علوم مرتبط با رادار هم امکان پیاده‌سازی روی رادار‌های قدیمی را ندارد، از این رو با پایان جنگ تحمیلی و مشاهده موفقیت در تعمیر و راه‌اندازی رادار‌های موجود، متخصصان کشور برای ساخت رادار هم اقدام کردند.
طراحی، ساخت، به‌کارگیری، تعمیر و نگهداری و بهسازی و روزآمدسازی رادارها، نیازمند دانش و مهارت بالایی در زمینه‌های مختلف علوم از جمله مخابرات، الکترونیک، نرم‌افزار، مکانیک و ساخت و تولید است. روند شتابان و جهادی طی‌شده در ایران در زمینه طراحی و ساخت انواع رادار‌های مورد نیاز از نمونه‌های کوچک و سبک قابل حمل توسط نفر برای دیده‌بانی زمینی گرفته تا نمونه‌های استقراری و بسیار بزرگ با برد چند هزار‌کیلومتر و نمونه‌های با قابلیت ردگیری موشک‌های بالستیک و حتی ماهواره‌های مدار پایین، نشان‌دهنده ایجاد و به‌کارگیری توان مطلوب علمی و فنی مناسب در این زمینه است. در سلسله‌گزارش‌هایی به معرفی رادار‌های ساخت ایران طی سه دهه اخیر می‌پردازیم.
رادار ملی
اولین نمونه راداری که به صورت بومی طراحی و ساخته شد، رادار ملی است که پروژه آن با هدف دستیابی به راداری دیجیتالی و ساخت داخل تعریف شد. برای این امر یک نمونه رادار خارجی با کارکرد عملیاتی مطلوب، به عنوان خط مبنا (Base line) طراحی قرار گرفت؛ امری که با توجه به نبود هرگونه سابقه طراحی رادار در کشور، کاری مطابق روش‌های مرسوم اکتساب فناوری و تولید محصول در کشور‌های در حال توسعه است.
این امر در نهایت به ساخت رادار ملی با برد ۴۵۰کیلومتر در سال ۱۳۷۷ منجر شد که مراحل طراحی و ساخت آن تماماً توسط نیرو‌های داخلی به انجام رسید. پیش از این کار بزرگ، فرستنده‌ها، گیرنده‌ها و برخی از اجزای سامانه‌های راداری موجود توسط متخصصان تعمیر و در صورت نبود قطعات لازم در اثر تحریم‌ها، با طراحی آن بخش به صورت بومی، قطعه یا بخش (ماژول) ساخت ایران روی رادار‌های خارجی موجود نصب می‌شد. این کار علاوه بر رفع نیاز در زمینه رادار‌های در حال استفاده در شبکه پدافند، موجبات کسب تجربه چه در نیرو‌های علمی و مهندسی و چه در بخش صنعتی برای ساخت، تولید، نصب و راه‌اندازی رادار شد.
مهم‌ترین مزیت رادار ملی، راحتی کار برای تیم فنی و فرآیند تعمیراتی است، زیرا این رادار به دلیل استفاده از فناوری‌های نوین به سرعت عیب‌یابی و رفع عیب می‌شود که این مزیت در نمونه الگوی طراحی وجود نداشته است. مزیت دیگر آن آسایش تیم عملیاتی است، زیرا این رادار علائم (اسکوپ) بسیار روشن و واضحی دارد و کاربر آن، اهداف مورد نظر را از بین عوارض ثابت به راحتی پیدا می‌کند. مزیت دیگر رادار ملی خودکار شدن بسیاری از عملکرد‌های آن است، به طوری که به راحتی به شبکه مکانیزه و یکپارچه پدافند هوایی کشور متصل می‌شود.
محدودیت رادار ملی به ویژه در مورد محدودیت‌های راه‌اندازی، نسبت به رادار‌های موجود تا پیش از آن کمتر است. رادار ملی حداقل در شرق، شمال و غرب کشور وارد خدمت شد و به عنوان بخشی از زنجیره نظارت هوایی در فواصل طولانی و هشدار زودهنگام در روزگاری که هنوز امکان خرید رادار‌های پیشرفته خارجی فراهم نشده بود، مورد استفاده قرار گرفت. طراحی و ساخت و به‌کارگیری چندین دستگاه از این رادار از جمله زمینه‌های راغب شدن سازندگان خارجی به فروش رادار به ایران بود، زیرا نشان می‌داد ایرانی‌ها به طور موفقی به این عرصه ورود کرده‌اند.
کاشف- ۱ و ۲
سامانه راداری کاشف-۱ بعد از رادار ملی جزو اولین دستاورد‌های راداری کشور بود که شباهت‌هایی به یک نمونه مطرح خارجی داشت. این رادار برای اولین بار در دهه ۱۳۸۰ مشاهده شد. کاشف-۱ راداری تماماً متحرک، میانبرد، در باند S با برد بیشینه ۱۵۰کیلومتر و سقف ارتفاع قابل پوشش ۱۴کیلومتر بوده و عملکرد آن دوبُعدی است. کاشف همچنین نقشه‌ای از کلاتر (بازتاب‌های عوارض سطحی) می‌دهد و می‌تواند مناطق حساس را به صورت تقویت‌شده در نمایشگر‌های چندمنظوره خود نمایش دهد. کاشف توانایی کشف بیش از ۱۰۰ هدف و ردیابی حین جست‌وجوی ۲۰ هدف را دارد.
این رادار که با نام TM- ASR-۱ نیز معرفی شده است، توان خروجی ۸۰۰ کیلووات دارد و با توجه به برد خود به عنوان رادار هشدار ثانویه در فرایند کشف اهداف به کار می‌رود. با توجه به فرکانس مورد استفاده، کاشف توانایی کشف اهداف با سطح مقطع راداری پایین مانند پهپادهای کوچک و موشک‌های کروز را هم دارد. برای تضمین عملکرد بالای کاشف در فضای نبرد قابلیت مقابله با جنگ الکترونیک (ECCM) نیز برای آن ایجاد شده است. تولید بومی این رادار در زمانی که کشور در دهه ۱۳۸۰ در معرض تهدید خارجی توسط امریکا بود که خصوصاً اتکای زیادی به موشک‌های کروز در تهاجم خود دارد، کمک بزرگی به تقویت شبکه پدافند هوایی کشور کرد.
آنتن این رادار که از نوع سهموی (Parabolic) است، قابلیت گردش ۳۶۰ درجه و با سرعت‌های دورانی ۳، ۶ یا ۱۲ دور بر دقیقه را به تناسب موقعیت راهکنشی (تاکتیکی) و حضور تهدیدات در منطقه دارد. تمامی زیرسامانه‌های این رادار شامل مولد برق، اتاق خدمه و سامانه‌های پردازش و کنترل و ارتباطات و اجزای مکانیکی باز کردن و حرکت دادن رادار در یک کامیون مستقر شده‌اند که یکی از عوامل تحرک بالای این مجموعه است. قابلیت این رادار در آماده شدن به کار یا خروج از وضعیت کاری برای حرکت به منطقه‌ای دیگر بسیار بالاست و در زمان کمتر از ۳۰ دقیقه آماده به کار می‌شود. متوسط زمان بین بروز دو ایراد در کاشف-۱ بیش از هزارساعت، یعنی بیشتر از ۴۱ روز و متوسط زمان لازم برای تعمیر ایراد در آن کمتر از ۳۰ دقیقه است. این قابلیت‌ها به سبب استفاده از فناوری‌های دیجیتال و قطعات پیشرفته به وجود آمده است.
کاشف-۲ با بهسازی‌های مختلف روی کاشف-۱ توسعه یافت، به طوری که برد نهایی این رادار به ۲۰۰کیلومتر رسید که حدود ۳۳ درصد افزایش نسبت به نسل قبلی را نشان می‌دهد. فرستنده و گیرنده در این رادار کاملاً از فناوری حالت جامد (Solid State) بهره‌مند شده‌اند که باعث افزایش قابلیت‌های عملیاتی و همچنین افزایش اطمینان‌پذیری زیرسامانه‌های مربوط می‌شود، از این رو قاعدتاً فاصله بین دو بروز ایراد در کاشف-۲ بیشتر از نسل قبلی شده است، یعنی کاشف-۲ دیرتر دچار اشکال می‌شود. این رادار قابلیت ثبت اطلاعات هزار هدف را دارد و ۳۰ کیلووات برق مصرف می‌کند. کاشف-۲ به راحتی و به طور مطمئن قابلیت اتصال به شبکه فرماندهی و کنترل هوشمند پدافند هوایی را دارد.
آنتن کاشف-۲ به دلیل مشبک بودن و جرم کمتر به توان الکتریکی کمتری برای چرخش نیاز دارد و دوام اجزای متحرک آن نیز بیشتر شده و مقاومت آن در برابر باد نیز بهبود یافته است. کاشف-۲ نیز همانند نسل قبلی، روی یک کامیون مستقر است و در نتیجه از قابلیت تحرک و جابه‌جایی بالایی برخوردار است. آنتن کاشف-۲ نیز به صورت سه‌تکه ساخته شده است و برای سهولت حرکت، به صورت خودکار باز می‌شود و پشت کامیون حامل قرار می‌گیرد.
